Οδηγίες προς τον αναγνώστη:
- Με μπλε χρώμα υπογραμμίζονται: τα πραγματολογικά και ιδεολογικά ερμηνευτικά σχόλια.
- Με πράσινο χρώμα υπογραμμίζονται: οι τρόποι πειθούς και οι ρητορικές τεχνικές του Λυσία.
- Με κόκκινο χρώμα υπογραμμίζονται: τα στοιχεία παθοποιίας και ηθοποιίας.
Λυσίας, Υπέρ Μαντιθέου, παράγραφοι 20-21
Αρχαίο κείμενο |
Μετάφραση |
[20] Ἤδη δέ τινων ᾐσθόμην, ὦ βουλή, |
Έχω αντιληφθεί όμως τώρα, κύριοι βουλευτές, |
καὶ διὰ ταῦτα ἀχθομένων μοι, |
ότι μερικοί οργίζονται εναντίον μου γι' αυτό, |
ὅτι νεώτερος ὢν ἐπεχείρησα λέγειν ἐν τῷ δήμῳ. |
διότι δηλαδή, αν και νεότερος, προσπάθησα να μιλήσω δημόσια στην εκκλησία του δήμου. |
ἐγὼ δὲ τὸ μὲν πρῶτον ἠναγκάσθην ὑπὲρ τῶν ἐμαυτοῦ πραγμάτων δημηγορῆσαι, |
Εγώ, βέβαια, αρχικά αναγκάστηκα να εκφωνήσω λόγους για προσωπικές μου υποθέσεις, |
ἔπειτα μέντοι καὶ ἐμαυτῷ δοκῶ φιλοτιμότερον διατεθῆναι τοῦ δέοντος, |
έπειτα όμως φαίνεται ότι έδειξα μεγαλύτερη από ό,τι έπρεπε φιλοδοξία, |
ἅμα μὲν τῶν προγόνων ἐνθυμούμενος, |
από τη μια αναλογιζόμενος ότι οι πρόγονοί (μας) |
ὅτι οὐδὲν πέπαυνται τὰ τῆς πόλεως πράττοντες |
δεν είχαν σταματήσει καθόλου να ασχολούνται με τα κοινά της πόλης |
ἀχθομένων: Οι κατήγοροι του Μαντίθεου δείχνουν εμπάθεια. Ψάχνουν το παρελθόν, φτάνουν στη νεανική του ηλικία και ερμηνεύουν κακόπιστα το μόλις κεκτημένο δικαίωμα του να μιλήσει δημόσια. Του αποδίδουν αλαζονεία. Δεν τον αντιμετωπίζουν με την επιείκεια με την οποία θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί ένας νέος ούτε αναζητούν καλοπροαίρετες ερμηνείες για τη συμπεριφορά του. Έτσι εξηγείται το γιατί ο σύνδεσμος καὶ είναι επιδοτικός (=ακόμα και) και όχι προσθετικός. «Ακόμα και γι’ αυτό με κατηγορούν…» λέει ο Μαντίθεος. Τώρα που τελειώνει ο λόγος αφού έπεισε με τα επιχειρήματά του, πρέπει και να συγκινήσει. Πρέπει να πάρει τους βουλευτές ολοκληρωτικά με το μέρος του και να τους οδηγήσει στην απόλυτη αποδοκιμασία των αναιδών κατηγόρων του. Ξέρει ότι αυτό θα το πετύχει μόνο αν κάνει τους βουλευτές να αγανακτήσουν. Και πράγματι, ο Μαντίθεος παρουσιάζει τους κατηγόρους του να τα βάζουν με ένα νεαρό πολίτη του παρελθόντος γιατί δεν έχουν το θάρρος να τον αντιμετωπίσουν ώριμο και ρωμαλέο, όπως είναι τώρα.
νεώτερος ὤν ἐπεχείρησα λέγειν ἐν τῷ δήμῳ: κατά την εποχή του Μαντίθεου οι πολίτες αποκαλούσαν το δικαίωμα να δημηγορούν, όταν συμπλήρωναν τα είκοσί τους χρόνια. Ωστόσο όμως δεν ασκούσαν το δικαίωμά τους για κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα από σεβασμό προς τους μεγαλυτέρους τους. Σημειωτέον ότι από την εποχή του Σόλωνα και μετά, δηλαδή δύο, τρεις γενιές πριν από την εκφώνηση του λόγου, το χρονικό ότιο ήταν πολύ μεγαλύτερο, γύρω στα πενήντα χρόνια.
ἠναγκάσθην: Το αίτιο, λέει ο Μαντίθεος, που τον οδήγησε στο βήμα μόλις είχε αποκτήσει το δικαίωμα της δημηγορίας δεν ήταν τελικό, για να αποκτήσει δηλαδή κάτι περισσότερο από όσα ήδη είχε, αλλά αναγκαστικό, επειδή δηλαδή υπήρχε απόλυτη ανάγκη να αντιμετωπίσει κάποιες προσωπικές υποθέσεις ο ίδιος και δε γινόταν αλλιώς. Δεν είχαν λοιπόν «πάρει τα μυαλά του αέρα», απλώς δεν είχε πώς αλλιώς να αμυνθεί.
ὑπὲρ τῶν ἐμαυτοῦ: το πιθανότερο είναι ότι ο Μαντίθεος αντιμετώπισε πολύ σοβαρά προβλήματα από οικονομικές υποχρεώσεις του πατέρα του, που μόλις είχε πεθάνει, τα οποία, για να λυθούν, έπρεπε να συζητηθούν οπωσδήποτε στη συνέλευση του λαού.
δοκῶ φιλοτιμότερον διατεθῆναι τοῦ δέοντος: Αυτή είναι η φράση-κλειδί που αποκαλύπτει όλη την εξυπνάδα του Μαντίθεου, η καλύτερα την ανυπέρβλητη τέχνη του Λυσία. Ο Μαντίθεος παραχωρεί κάτι ασήμαντο και κερδίζει κάτι πολύ σημαντικό. Παραδέχεται δηλαδή ότι στην πρώτη δημηγορία του, αν και υποχρεώθηκε από τα πράγματα να μιλήσει, ξεπέρασε κάπως τα όρια. Χρεώνει έτσι στον εαυτό του ότι είναι ο φυσικός αυτουργός του παραπτώματος, κι αυτό είναι όλο κι όλο που χάνει.
Αντιθέτως κερδίζει:
οὐδὲν πέπαυνται τὰ τῆς πόλεως πράττοντες: Για τους συνειδητούς Αθηναίους πολίτες η ενασχόληση με τα κοινά δεν ήταν ούτε τυχαίο γεγονός ούτε ένα μεμονωμένο αυτοτελές επεισόδιο της ζωής τους. Ήταν τρόπος ζωής, ήταν για πολλούς η ίδια η ζωή. Πολύ πιθανό ο Μαντίθεος να εννοεί εδώ τους δικούς του προγόνους, οι οποίοι ίσως να είχαν διακριθεί στον τομέα αυτόν.
νεώτερος ὤν ἐπεχείρησα λέγειν ἐν τῷ δήμῳ: κατά την εποχή του Μαντίθεου οι πολίτες αποκαλούσαν το δικαίωμα να δημηγορούν, όταν συμπλήρωναν τα είκοσί τους χρόνια. Ωστόσο όμως δεν ασκούσαν το δικαίωμά τους για κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα από σεβασμό προς τους μεγαλυτέρους τους. Σημειωτέον ότι από την εποχή του Σόλωνα και μετά, δηλαδή δύο, τρεις γενιές πριν από την εκφώνηση του λόγου, το χρονικό ότιο ήταν πολύ μεγαλύτερο, γύρω στα πενήντα χρόνια.
ἠναγκάσθην: Το αίτιο, λέει ο Μαντίθεος, που τον οδήγησε στο βήμα μόλις είχε αποκτήσει το δικαίωμα της δημηγορίας δεν ήταν τελικό, για να αποκτήσει δηλαδή κάτι περισσότερο από όσα ήδη είχε, αλλά αναγκαστικό, επειδή δηλαδή υπήρχε απόλυτη ανάγκη να αντιμετωπίσει κάποιες προσωπικές υποθέσεις ο ίδιος και δε γινόταν αλλιώς. Δεν είχαν λοιπόν «πάρει τα μυαλά του αέρα», απλώς δεν είχε πώς αλλιώς να αμυνθεί.
ὑπὲρ τῶν ἐμαυτοῦ: το πιθανότερο είναι ότι ο Μαντίθεος αντιμετώπισε πολύ σοβαρά προβλήματα από οικονομικές υποχρεώσεις του πατέρα του, που μόλις είχε πεθάνει, τα οποία, για να λυθούν, έπρεπε να συζητηθούν οπωσδήποτε στη συνέλευση του λαού.
δοκῶ φιλοτιμότερον διατεθῆναι τοῦ δέοντος: Αυτή είναι η φράση-κλειδί που αποκαλύπτει όλη την εξυπνάδα του Μαντίθεου, η καλύτερα την ανυπέρβλητη τέχνη του Λυσία. Ο Μαντίθεος παραχωρεί κάτι ασήμαντο και κερδίζει κάτι πολύ σημαντικό. Παραδέχεται δηλαδή ότι στην πρώτη δημηγορία του, αν και υποχρεώθηκε από τα πράγματα να μιλήσει, ξεπέρασε κάπως τα όρια. Χρεώνει έτσι στον εαυτό του ότι είναι ο φυσικός αυτουργός του παραπτώματος, κι αυτό είναι όλο κι όλο που χάνει.
Αντιθέτως κερδίζει:
- Ότι αποδεικνύεται σεμνός, ταπεινός και σώφρων, αφού παραδέχεται κάποι σφάλμα του, έστω και της νεαρής ηλικίας,
- Την ευκαιρία να αποδώσει κατά το ήμισυ την ηθική αυτουργία του παραπτώματός του στους δημοκράτες προγόνους του, που συνεχώς ασχολούνται με τα κοινά, αλλά και
- Την ευκαιρία επίσης να αποδώσει το άλλο ήμισυ της ηθικής αυτουργίας του παραπτώματός του στους ίδιους τους βουλευτές, που θεωρούν την ενεργό συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες κριτήριο και προϋπόθεση για να είναι κάποιος άξιος πολίτης.
οὐδὲν πέπαυνται τὰ τῆς πόλεως πράττοντες: Για τους συνειδητούς Αθηναίους πολίτες η ενασχόληση με τα κοινά δεν ήταν ούτε τυχαίο γεγονός ούτε ένα μεμονωμένο αυτοτελές επεισόδιο της ζωής τους. Ήταν τρόπος ζωής, ήταν για πολλούς η ίδια η ζωή. Πολύ πιθανό ο Μαντίθεος να εννοεί εδώ τους δικούς του προγόνους, οι οποίοι ίσως να είχαν διακριθεί στον τομέα αυτόν.
Αρχαίο κείμενο |
Μετάφραση |
[21] ἅμα δὲ ὑμᾶς ὁρῶν (τὰ γὰρ ἀληθῆ χρὴ λέγειν) |
και από την άλλη επειδή έβλεπα εσάς (γιατί πρέπει να λέω την αλήθεια |
τοὺς τοιούτους μόνους <τινὸς> ἀξίους νομίζοντας εἶναι, |
να θεωρείτε ότι μόνο τέτοιοι άνθρωποι είναι αξιόλογοι για κάτι |
ὥστε ὁρῶν ὑμᾶς ταύτην τὴν γνώμην ἔχοντας |
ώστε, βλέποντας εσάς να έχετε αυτή τη γνώμη, |
τίς οὐκ ἂν ἐπαρθείη πράττειν καὶ λέγειν ὑπὲρ τῆς πόλεως; |
ποιος (πολίτης) δε θα σεμνυνόταν να ενεργεί και να μιλά για την πόλη; |
ἔτι δὲ τί ἂν τοῖς τοιούτοις ἄχθοισθε; |
Ακόμη, γιατί δυσανασχετούσατε εσείς με τέτοιους (ανθρώπους); |
οὐ γὰρ ἕτεροι περὶ αὐτῶν κριταί εἰσιν, ἀλλ’ ὑμεῖς. |
Γιατί, γι' αυτούς δεν είναι άλλοι οι κριτές αλλά εσείς. |
τοὺς τοιούτους μόνους ἀξίους νομίζοντας εἶναι: Ο βαθμός της ενασχόλησης με τα κοινά και η ποιότητά της ήταν για τους Αθηναίους το σοβαρότερο κριτήριο στην αξιολόγηση κάθε πολίτη.
πράττειν καὶ λέγειν ὑπὲρ τῆς πόλεως: Η ενασχόληση με τα κοινά και η προσφορά του πολίτη προς την πολιτεία είχε δύο επίπεδα. Το πρώτο ήταν θεωρητικό- συμβουλευτικό και εκδηλωνόταν στην Εκκλησία του Δήμου και στα λοιπά συμβουλευτικά όργανα. Το δεύτερο ήταν πρακτικό και αφορούσε την άσκηση της εξουσίας, την τήρηση των νόμων στην καθημερινή ζωή και την αυτοθυσία στο πεδίο της μάχης.
τοῖς τοιούτοις: Η αντωνυμία αναφέρεται στους δραστήριους στα κοινά νέους κυρίως πολίτες, στους οποίους περιλαμβάνεται εξ’ αντικειμένου και ο Μαντίθεος.
πράττειν καὶ λέγειν ὑπὲρ τῆς πόλεως: Η ενασχόληση με τα κοινά και η προσφορά του πολίτη προς την πολιτεία είχε δύο επίπεδα. Το πρώτο ήταν θεωρητικό- συμβουλευτικό και εκδηλωνόταν στην Εκκλησία του Δήμου και στα λοιπά συμβουλευτικά όργανα. Το δεύτερο ήταν πρακτικό και αφορούσε την άσκηση της εξουσίας, την τήρηση των νόμων στην καθημερινή ζωή και την αυτοθυσία στο πεδίο της μάχης.
τοῖς τοιούτοις: Η αντωνυμία αναφέρεται στους δραστήριους στα κοινά νέους κυρίως πολίτες, στους οποίους περιλαμβάνεται εξ’ αντικειμένου και ο Μαντίθεος.
Έντεχνες πίστεις
Παθοποιία
Οι παράγραφοι 20 και 21 είναι οι τελευταίες του λόγου και αποτελούν τον επίλογο. Ο λόγος έχει στην ουσία τελειώσει. Η λογική ανακεφαλαίωση την διήγησης- απόδειξης έγινε στις δύο προηγούμενες παραγράφους. Η παράγραφος 19 είπαμε άλλωστε ότι είναι η κατακλείδα.
Σειρά έχει τώρα το συναίσθημα. Ο Μαντίθεος έπεισε, αλλά δε συγκίνησε αρκετά. Οι βουλευτές πρέπει στο τέλος του λόγου να αισθανθούν για τους κατηγόρους του Μαντίθεου αντι-πάθεια, για το Μαντίθεο συμπάθεια, για τα δημοκρατικά φρονήματα των προγόνων τους και για τους εαυτούς τους υπερηφάνεια και, πάνω από όλα, την αναγνώριση ότι είναι οι εγγυητές των θεσμών της αθηναϊκής δημοκρατίας και ο πιο σημαντικός παράγων αυτής της δίκης.
Η δικανική μέθεξη είναι το παν. Ο μαντίθεος πρέπει να κάνει τους βουλευτές να μπουν συναισθηματικά στη θέση του και να ταυτιστούν μαζί του. Να νιώσουν ότι η απόφαση που θα πάρουν για εκείνον θα είναι απόφαση και για τους εαυτούς τους. Αν ο Μαντίθεος χάσει, θα έχουν χάσει και οι ίδιοι και μαζί τους θα έχει χάσει η αξία του πατριωτισμού, ο θεσμός της δημοκρατίας και αναδρομικά όλοι οι πρόγονοι που θυσιάστηκαν για τις αξίες αυτές. Γι’ αυτό λοιπόν, από τις 25 ρηματικές έννοιες που υπάρχουν στον επίλογο (10 ρήματα, 8 μετοχές και 7 απαρέμφατα) οι τελευταίες δέκα δεν έχουν για υποκείμενό τους το Μαντίθεο, αλλά τους δικαστές και τους κοινούς πολίτες.
Το σκηνικό λοιπόν του επιλόγου στήνεται ως εξής:
Οι παράγραφοι 20 και 21 είναι οι τελευταίες του λόγου και αποτελούν τον επίλογο. Ο λόγος έχει στην ουσία τελειώσει. Η λογική ανακεφαλαίωση την διήγησης- απόδειξης έγινε στις δύο προηγούμενες παραγράφους. Η παράγραφος 19 είπαμε άλλωστε ότι είναι η κατακλείδα.
Σειρά έχει τώρα το συναίσθημα. Ο Μαντίθεος έπεισε, αλλά δε συγκίνησε αρκετά. Οι βουλευτές πρέπει στο τέλος του λόγου να αισθανθούν για τους κατηγόρους του Μαντίθεου αντι-πάθεια, για το Μαντίθεο συμπάθεια, για τα δημοκρατικά φρονήματα των προγόνων τους και για τους εαυτούς τους υπερηφάνεια και, πάνω από όλα, την αναγνώριση ότι είναι οι εγγυητές των θεσμών της αθηναϊκής δημοκρατίας και ο πιο σημαντικός παράγων αυτής της δίκης.
Η δικανική μέθεξη είναι το παν. Ο μαντίθεος πρέπει να κάνει τους βουλευτές να μπουν συναισθηματικά στη θέση του και να ταυτιστούν μαζί του. Να νιώσουν ότι η απόφαση που θα πάρουν για εκείνον θα είναι απόφαση και για τους εαυτούς τους. Αν ο Μαντίθεος χάσει, θα έχουν χάσει και οι ίδιοι και μαζί τους θα έχει χάσει η αξία του πατριωτισμού, ο θεσμός της δημοκρατίας και αναδρομικά όλοι οι πρόγονοι που θυσιάστηκαν για τις αξίες αυτές. Γι’ αυτό λοιπόν, από τις 25 ρηματικές έννοιες που υπάρχουν στον επίλογο (10 ρήματα, 8 μετοχές και 7 απαρέμφατα) οι τελευταίες δέκα δεν έχουν για υποκείμενό τους το Μαντίθεο, αλλά τους δικαστές και τους κοινούς πολίτες.
Το σκηνικό λοιπόν του επιλόγου στήνεται ως εξής:
- Οι κακοί κατήγοροι, που έφτασαν ακόμα και στο σημείο να κατηγορήσουν τον Μαντίθεο ότι μίλησε σε νεαρή ηλικία στην εκκλησία του δήμου, χωρίς προηγουμένως να έχουν φροντίσει να μάθουν αν θα μπορούσε να είχε κάνει αλλιώς.
- Ο καλός Μαντίθεος, που έχει τόσο εμπαθείς συκοφάντες απέναντί του να τον κατηγορούν άδικα, που αναγκάστηκε να παραβεί τον άγραφο κανόνα να μη μιλούν στην εκκλησία του δήμου όσοι προσφάτως είχαν αποκτήσει το δικαίωμα του δημηγορεῖν, γιατί τα μεγάλα προβλήματα που τον βρήκαν από τις υποχρεώσεις που άφησε ο πατέρας του με τον θάνατό του δεν του επέτρεπαν να ενεργήσει αλλιώς, που αναγνωρίζει ως σφάλμα του ότι στη δημηγορία του αυτή ξεπέρασε κάπως το μέτρο.
- Ο έξυπνος Μαντίθεος, που την ηθική αυτουργία του σφάλματός του τη «χρεώνει» στους προγόνους του και στους βουλευτές, ενώ στην ουσία τους τιμά, γιατί έτσι τους αναγνωρίζει ως ενεργούς πολίτες με δημοκρατικό φρόνημα. Στους πρώτους, γιατί του έδωσαν από πολύ νωρίς το παράδειγμα της συμμετοχής στα κοινά, και στους δεύτερους, γιατί όσους πολίτες κάνουν ο,τι έκανε και ο ίδιος τους θεωρούν άξιους και τους επιδοκιμάζουν. «τα να κάνω;», λέει ο Μαντίθεος, μόλις έχει ρίξει τη μισή ευθύνη στους προγόνους του, «τὰ γὰρ ἀληθῆ χρὴ λέγειν», και αμέσως ρίχνει την άλλη μισή στους βουλευτές!
- Οι πρόγονοι του Μαντίθεου και κοντά σε αυτούς δια του συνειρμού οι πρόγονοι όλων: ο Κλεισθένης, οι Μαραθωνομάχοι, αλλά και οι προηγούμενοί τους. Ποιος ζημιώθηκε ποτέ αναφερόμενος σε αυτούς;
- Οι δραστήριοι περί τα κοινά νέοι πολίτες, που δέχονται την επιδοκιμασία των βουλευτών, επειδή ακριβώς είναι δραστήριοι.
- Οι βουλευτές που με κριτήριο το βαθμό συμμετοχής κάθε νέου πολίτη στα κοινά τον αξιολογούν και τον επιδοκιμάζουν ή όχι. Οι απόλυτοι άρχοντες αυτής της δοκιμασίας. Οι μόνοι κριτές.
Λεξιλογικά
- Αἴρω > αιώρα, ανταρσία, αντάρτης, έπαρση, αρτηρία, µετέωρος, επαίροµαι, άρδην.
- Αίσθάνομαι > αίσθηµα, αισθηµατίας, αίσθηση, αναισθητικό, διαίσθηση, αισθητήριος, αισθητικός, αισθητός, ευαίσθητος, ανεπαίσθητα, αισθητά, αντιαισθητικός, ευαισθητοποιώ, αναίσθητος. Συν: γιγνώσκω. Αντ: ἀγνοῶ
- ἄχθομαι > άχθος, αχθοφόρος, σεισάχθεια, επαχθής. Συν: ἀγανακτῶ, ἀθυμῶ, Αντ: ἀγάλλομαι, χαίρω, ἥδομαι.
- ἐπιχημέω, -ῶ > επιχείρηµα, επιχείρηση, επιχειρηµατίας, επιχειρηµατικός.
- παύω > παύλα, παύση, πάψιµο, ακατάπαυστος, ανάπαυση. Συν: περαίνω. Αντ: ἄρχομαι
- Τιθηµι > θέµα, θέση, θεσµός, θήκη, θησαυρός, θεµατικός, πρόσθετος, σύνθετος, αθετώ, διαθέτω, εκθέτω, ταξιθέτης.
Ασκήσεις
- Να αναλύσετε τα ρητορικά ήθη στο απόσπασμα.
- Τι γνωρίζετε για το θέμα της ηλικίας αυτών που αγόρευαν στην εκκλησία του δήμου;
- Ποιος ο ρόλος της τελευταίας ρητορικής ερώτησης του Μαντιθέου;
- δοκῶ, λέγω, αἴρω: Να βρείτε για κάθε ρήμα τρεις νεοελληνικές παράγωγες λέξεις.
