Χαρακτηριστικά ενός δοκιμίου
Στο περιεχόμενο:
- Πραγματεύεται ένα σοβαρό κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό, επιστημονικό θέμα.
- Με αφορμή την επικαιρότητα έχει ως στόχο να βγάλει συμπεράσματα γενικού τύπου.
- Ασκεί κριτική σε ιδέες ή απόψεις.
- Εκλαϊκεύει τα θέματα που πραγματεύεται ώστε να μπορεί να διαβαστεί από τον καθένα και όχι μόνο από τους ειδικούς.
- ΄Εχει στοχαστική διάθεση. Στόχος του είναι να προβληματίσει.
- Εκφράζει την υποκειμενική θέση του συγγραφέα απέναντι στα πράγματα.
Στο ύφος/γλώσσα:
- Η πραγματικότητα παρουσιάζεται μέσα από τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα.
- Το ύφος εξαρτάται από τον σκοπό του δοκιμίου. Μπορεί να είναι: στοχαστικό, διδακτικό, σατιρικό, εξομολογητικό κ.ο.κ.
- Δεν ζητάει μόνο να πληροφορήσει αλλά και να συγκινήσει και να τέρψει τον αναγνώστη.
Στη δομή:
- Είναι μικρό σε έκταση (συνήθως περίπου 1-2 σελίδες).
- ΄Εχει σταθερό θεματικό κέντρο.
Πρόλογος:
- Παρουσιάζεται το θέμα που θα αναπτύξει ο δοκιμιογράφος.
- Συνηθισμένα είδη προλόγου:
- Αφόρμηση από κάποιο γνωστό περιστατικό της επικαιρότητας.
- Χρήση τεκμηρίων και συγκεκριμένα αποτελέσματα ερευνών.
- Χρήση ερωτήματος/ερωτημάτων.
- Σύγκριση του παρελθόντος με το παρόν.
- Παρουσιάζουμε την αντίθετη άποψη ή έννοια για να δώσουμε έμφαση στην αξία της άποψης ή έννοιας που μας ενδιαφέρει.
- Με ορισμό. Προσοχή! Δεν ξεκινάμε το κείμενό μας κατ' ευθείαν με τον ορισμό. Ξεκινάμε με μια εισαγωγική πρόταση/περίοδο και στη συνέχεια αναφέρουμε τον ορισμό.
- Για θέματα όπου δεν είναι γενικώς αποδεκτή η ίδια θέση από όλους, παρουσιάζουμε τις δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις, δημιουργώντας ένα πρόλογο με σύγκριση-αντίθεση.
- Τονίζουμε εμφατικά την αξία της κυρίαρχης θεματικής έννοιας.
- Αναπτύσσει τα επιχειρήματα του δοκιμιογράφου για το υπό εξέταση ζήτημα.
- Συνήθως ανακεφαλαιώνει σύντομα όσα ειπώθηκαν.
- Ξεκαθαρίζει τη θέση του δοκιμιογράφου.
- Κλείνει με τρόπο που να κινητοποιήσει τον προβληματισμό του αναγνώστη.
- Συνηθισμένα είδη επιλόγου:
- Δεοντολογικός: συμπυκνώνει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος.
- Ανακεφαλαιωτικός: παρουσιάζει περιγραφικά και ασχολίαστα τις βασικές θέσεις που υποστηρίχθηκαν.
- Όταν το θέμα αναφέρεται σε κάποιο πολυσύνθετο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, τότε μπορούμε να κάνουμε μια αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα και στις συνθήκες που δικαιολογούν την αισιοδοξία ή την απαισιοδοξία μας.
- Σε θέματα διλημματικής μορφής, στα οποία διατυπώνονται δύο διαμετρικά αντίθετες εκδοχές αναφορικά με ένα πρόβλημα, ο επίλογος συνήθως ταυτίζεται με τη διατύπωση μιας τρίτης άποψης-θέσης, που είναι κατά κανόνα ο συγκερασμός των δύο αντίθετων απόψεων.
- α) συνοπτική επισήμανση του σπουδαιότερου κινδύνου που απορρέει από το πρόβλημα που εξετάζουμε, β) υπογράμμιση του χρέους του ανθρώπου και της πολιτείας για την αντιμετώπιση του προβλήματος, γ) έμφαση στην καταπολέμηση των βαθύτερων αιτιών του προβλήματος.
Είδη δοκιμίου
1. Το αποδεικτικό δοκίμιο:
- Θέλει να πείσει για τη γνώμη του συγγραφέα σε ένα θέμα.
- ΄Εχει αυστηρή δομή (πρόλογο, κυρίως θέμα, επίλογο, σαφή επιχειρήματα).
- Αναφορική λειτουργία της γλώσσας χωρίς πολλά σχήματα λόγου.
- Επίσημο, σοβαρό ύφος.
Παράδειγμα:
Κατ’ αρχάς, τι θα σήμαινε και ποιος θα χαρακτηριζόταν «ιδανικός ομιλητής»; Θα ήταν, νομίζω, αυτονόητα αυτός που κατέχει πλήρως τη μητρική του γλώσσα σε όλα τα επίπεδα και που την χρησιμοποιεί άψογα στον προφορικό και τον γραπτό του λόγο. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πράξη; Ότι γνωρίζει άριστα όλο τον λεξιλογικό θησαυρό μιας γλώσσας, όλο τον γραμματικό μηχανισμό και όλες τις δυνατές συντακτικές λειτουργίες της γλώσσας. Ακόμη, ότι γνωρίζει την ιστορική γραφή (ορθογραφία) όλων των λέξεων και τύπων και, το κυριότερο, ότι γνωρίζει όλο το φάσμα εφαρμογής των χρήσεων λέξεων, τύπων και συντακτικών δομών στα διάφορα επίπεδα της πραγματικής επικοινωνίας. Αν, λοιπόν, σκεφθούμε τον όγκο, τις διαστάσεις και την πολυπλοκότητα αυτής της γνώσης, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί είναι ανέφικτο να υπάρξει «ιδανικός ομιλητής», δηλαδή ένα ιδανικό πρότυπο γνώσης και χρήσης μιας συγκεκριμένης γλώσσας.
[Γιώργος Μπαμπινιώτης, «Υπάρχει ιδανικός ομιλητής της γλώσσας;»]
Κατ’ αρχάς, τι θα σήμαινε και ποιος θα χαρακτηριζόταν «ιδανικός ομιλητής»; Θα ήταν, νομίζω, αυτονόητα αυτός που κατέχει πλήρως τη μητρική του γλώσσα σε όλα τα επίπεδα και που την χρησιμοποιεί άψογα στον προφορικό και τον γραπτό του λόγο. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πράξη; Ότι γνωρίζει άριστα όλο τον λεξιλογικό θησαυρό μιας γλώσσας, όλο τον γραμματικό μηχανισμό και όλες τις δυνατές συντακτικές λειτουργίες της γλώσσας. Ακόμη, ότι γνωρίζει την ιστορική γραφή (ορθογραφία) όλων των λέξεων και τύπων και, το κυριότερο, ότι γνωρίζει όλο το φάσμα εφαρμογής των χρήσεων λέξεων, τύπων και συντακτικών δομών στα διάφορα επίπεδα της πραγματικής επικοινωνίας. Αν, λοιπόν, σκεφθούμε τον όγκο, τις διαστάσεις και την πολυπλοκότητα αυτής της γνώσης, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί είναι ανέφικτο να υπάρξει «ιδανικός ομιλητής», δηλαδή ένα ιδανικό πρότυπο γνώσης και χρήσης μιας συγκεκριμένης γλώσσας.
[Γιώργος Μπαμπινιώτης, «Υπάρχει ιδανικός ομιλητής της γλώσσας;»]
2. Το δοκίμιο στοχασμού:
- Σκοπός του συγγραφέα είναι να μας προβληματίσει, να αναπτύξει ελεύθερα την άποψή του για ένα θέμα.
- ΄Εχει λιγότερο αυστηρή δομή. Συχνά η οργάνωση των ιδεών είναι συνειρμική.
- Χρησιμοποιεί συχνά την επίκληση στο συναίσθημα.
- Παρουσιάζει τα πράγματα από την υποκειμενική σκοπιά του συγγραφέα.
- ΄Εχει ύφος ζωντανό, άμεσο, στοχαστικό, εξομολογητικό. Αξιοποιεί συχνά τα σχήματα του λόγου και τη μεταφορική λειτουργία της γλώσσας.
Παράδειγμα:
Το κόκκινο πανί μου -το πιο κόκκινο- ήταν και είναι ακόμη η ευκολία. Την υποψιαζόμουνα παντού. Κάτω από τα κηρύγματα για την απλότητα, για την τάξη, για την εγκράτεια. Τη μυριζόμουνα πίσω από τις συνταγές για τον πεζό λόγο, που όφειλε τάχα να περιορίζεται στις μικρές περιεχτικές φράσεις και ν’ αποφεύγει σαν το διάβολο τις εικονοπλαστικές αντιστοιχίες ή τους συναισθηματικούς συνειρμούς. Εξάλλου, με δυσαρέσκεια έβλεπα, ολοένα και περισσότερο γύρω μου, από ένα είδος νεοεγκεφαλισμού να ρέπουν όλοι προς την αφηρημένη έκφραση, τις ηθελημένες παρασιωπήσεις - αυτός προπάντων ο φόβος: μήπως τα πούμε όλα - τους μελετημένους υπαινιγμούς, τις έμμεσες αναφορές σε παλαιότερα στρώματα παιδείας, μια αληθινή πανδαισία για όλα τα γένη των συγχρόνων υδροκεφάλων.
[Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά χαρτιά]
Το κόκκινο πανί μου -το πιο κόκκινο- ήταν και είναι ακόμη η ευκολία. Την υποψιαζόμουνα παντού. Κάτω από τα κηρύγματα για την απλότητα, για την τάξη, για την εγκράτεια. Τη μυριζόμουνα πίσω από τις συνταγές για τον πεζό λόγο, που όφειλε τάχα να περιορίζεται στις μικρές περιεχτικές φράσεις και ν’ αποφεύγει σαν το διάβολο τις εικονοπλαστικές αντιστοιχίες ή τους συναισθηματικούς συνειρμούς. Εξάλλου, με δυσαρέσκεια έβλεπα, ολοένα και περισσότερο γύρω μου, από ένα είδος νεοεγκεφαλισμού να ρέπουν όλοι προς την αφηρημένη έκφραση, τις ηθελημένες παρασιωπήσεις - αυτός προπάντων ο φόβος: μήπως τα πούμε όλα - τους μελετημένους υπαινιγμούς, τις έμμεσες αναφορές σε παλαιότερα στρώματα παιδείας, μια αληθινή πανδαισία για όλα τα γένη των συγχρόνων υδροκεφάλων.
[Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά χαρτιά]
Χαρακτηριστικά του άρθρου
Στο περιεχόμενο:
- Δημοσιεύεται σε εφημερίδα, περιοδικό, site και αναπτύσσει θέματα γενικού ενδιαφέροντος (πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, επικαιρότητας κτλ.)
- Αφορμάται από την επικαιρότητα και τη σχολιάζει.
- Ο αρθρογράφος προσπαθεί να τραβήξει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, γι' αυτό χρησιμοποιεί παραδείγματα, ζωντανό λόγο, σχήματα λόγου κτλ.
Στο ύφος/γλώσσα:
- ΄Εχει απλό λεξιλόγιο, λιτό και κατανοητό ύφος.
- Κυριαρχεί το γ’ πρόσωπο γιατί το άρθρο κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας. Γι’ αυτό απουσιάζει ο προσωπικός και οικείος τόνος, εκτός αν πρόκειται για σχολική εφημερίδα. Υπερισχύει η αναφορική λειτουργία της γλώσσας. Κυριαρχεί το γ’ πρόσωπο γιατί το άρθρο κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας. Γι’ αυτό απουσιάζει ο προσωπικός και οικείος τόνος, εκτός αν πρόκειται για σχολική εφημερίδα. Υπερισχύει η αναφορική λειτουργία της γλώσσας.
Στη δομή:
- Είναι μικρό σε έκταση (συνήθως από μια παράγραφο έως μια σελίδα).
- Έχει σταθερό θεματικό κέντρο.
Ξεκινάει με τον τίτλο.
- Προσοχή! Ο τίτλος θα πρέπει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, να είναι ευρηματικός και υπαινικτικός.
- Χρησιμοποιούνται σχήματα λόγου, λογοπαίγνια, στίξη.
- Το ύφος του τίτλου θα πρέπει να αντιστοιχεί με το ύφος του περιεχομένου του άρθρου (π.χ. δεν μπορούμε να έχουμε χιουμοριστικό τίτλο σε ένα σοβαρό άρθρο για τη σελίδα του ΟΗΕ...)
- Παρουσιάζεται το θέμα που θα αναπτύξει ο αρθρογράφος.
- Αναπτύσσει τα επιχειρήματα του αρθρογράφου για το υπό εξέταση ζήτημα.
- Συνήθως ανακεφαλαιώνει σύντομα όσα ειπώθηκαν.
- Ξεκαθαρίζει τη θέση του αρθρογράφου.
- Κλείνει με τρόπο που να κινητοποιήσει τον προβληματισμό του αναγνώστη.
Σύγκριση άρθρου - δοκιμίου
Άρθρο |
Δοκίμιο |
Έχει επικαιρικό χαρακτήρα. Κινείται στον χώρο της δημοσιογραφίας και όχι της λογοτεχνίας. |
Έχει διαχρονικό χαρακτήρα Κινείται ανάμεσα στην επιστήμη, τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία. |
Ύφος: απρόσωπο, αντικειμενικό. |
Ύφος: απρόσωπο και αντικειμενικό (στο αποδεικτικό δοκίμιο) - προσωπικό και οικείο (στο στοχαστικό δοκίμιο) |
Γλώσσα: αναφορική λειτουργία της γλώσσας. |
Γλώσσα: χρησιμοποιείται και η δηλωτική και η συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας ανάλογα με το είδος. |
Χαρακτηριστικά μιας επιφυλλίδας
- Είναι σύντομο κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα.
- Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλει από εφημερίδα σε εφημερίδα. Ασχολείται με θέματα ειδικού ενδιαφέροντος (π.χ. καλλιτεχνικά, επιστημονικά, τεχνολογικά κτλ.)
- Γράφεται από κάποιο ειδικό στο θέμα.
- Αναπτύσσεται με τρόπο που υπερβαίνει την πραγματικότητα και αποκτά διαχρονικό χαρακτήρα.
Χαρακτηριστικά του ημερολογίου
Στο περιεχόμενο:
- Προσδιορίζει τον χρόνο.
- Αναφέρεται σε προσωπικά βιώματα.
- Παρουσιάζει την πραγματικότητα από την οπτική του συγγραφέα. Αναπτύσσει τα θέματα εκείνα που για τον συγγραφέα έχουν κάποια προσωπική αξία.
Στο ύφος/γλώσσα:
- Ύφος: εξομολογητικό, προσωπικό, άμεσο, φυσικό, ανεπιτήδευτο.
- Γλώσσα: απλή, καθημερινή, προφορική, αυθόρμητη.
Στη δομή:
- Εκθέτει τα γεγονότα με χρονολογική σειρά.
- Δεν έχει αυστηρή εσωτερική δομή.
Ξεκινά συνήθως με την ημερομηνία και την προσφώνηση "Αγαπητό ημερολόγιο".
Πρόλογος:
- Εκθέτει τα γεγονότα της καθημερινότητας που επηρέασαν ιδιαίτερα τον συγγραφέα.
- Συνήθως αφορά ένα συγκεκριμένο γεγονός που τον προβλημάτισε.
- Αναπτύσσονται οι προβληματισμοί του συγγραφέα.
- Αναλύονται οι χαρακτήρες των προσώπων (αν το γεγονός αναφέρεται περιλαμβάνει πρόσωπα), η δράση τους και ο τρόπος που επηρεάζουν τον συγγραφέα.
- Αναφέρονται τα συναισθήματα του συγγραφέα, οι πιθανές αποφάσεις που πήρε με αφορμή το εν λόγω περιστατικό, γενικά συμπεράσματα με αφορμή αυτό που του συνέβη κτλ.
Χαρακτηριστικά μιας επιστολής
Στο περιεχόμενο:
- Μπορεί να είναι φιλική ή τυπική-επίσημη.
- Μπορεί να απευθύνεται σε έναν παραλήπτη ή σε μια ομάδα ανθρώπων.
- Η επίσημη επιστολή έχει ως στόχο:
- Να πληροφορήσει για κάποια γεγονότα ή καταστάσεις.
- Να εκθέσει τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τους προβληματισμούς του γράφοντος (ιδιαίτερα μια επιστολή διαμαρτυρίας).
- Να ανακοινώσει μια απόφαση ή μια πρόθεση.
- Να διαμαρτυρηθεί σχετικά με ένα πρόβλημα ή μια κατάσταση.
Στο ύφος/γλώσσα:
- Η επίσημη επιστολή θα πρέπει να είναι σύντομη, να αναπτύσσει το θέμα σε σαφήνεια, να τεκμηριώνει την άποψη που πραγματεύεται.
- Η επίσημη επιστολή θα πρέπει να έχει ευπρεπές και ευγενικό λεξιλόγιο.
Στη δομή:
Δήλωση στην αρχή του τόπου και του χρόνου της σύνταξης της επιστολής (τίθεται πάνω δεξιά στη σελίδα, π.χ. Αθήνα, 08/06/2013 ).
Ακολουθεί προσφώνηση, π.χ. Αξιότιμε Κύριε, Κύριε Διευθυντά κτλ.
Ο πρόλογος:
Τελειώνει με την υπογραφή του αποστολέα.
Ακολουθεί προσφώνηση, π.χ. Αξιότιμε Κύριε, Κύριε Διευθυντά κτλ.
Ο πρόλογος:
- Αναφέρει την αφόρμηση και το θέμα.
- Αναφέρει την ιδιότητα του επιστολογράφου.
- Αναφέρει τον στόχο του αποστολέα.
- χρησιμοποιεί επιχειρήματα και τεκμήρια.
- Ανακεφαλαίωση όσων ειπώθηκαν. Συνήθως καλεί τον αποδέκτη να ευαισθητοποιηθεί και να αναλάβει πρωτοβουλίες.
Τελειώνει με την υπογραφή του αποστολέα.
Χρήσιμες φράσεις
Επίκληση στο ήθος του δέκτη:
- Γνωρίζουμε το ειλικρινές ενδιαφέρον σας και τη μέχρι τώρα δράση σας στο θέμα...
- Πιστεύουμε ότι είσαστε ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος για να...
- Επικαλούμαστε το ήθος και την εντιμότητά σας ώστε...
- Απευθυνόμαστε σε εσάς γιατί είσαστε το πλέον αρμόδιο πρόσωπο ώστε...
- Ως νέοι της χώρας μας ανησυχούμε...
- Ως μαθητές που ενδιαφερόμαστε...
- Ως πολίτες αισθανόμαστε βαρύτατη την ευθύνη...
- Μας προβληματίζει το γεγονός ότι...
- Ευελπιστούμε να εισακουστεί το αίτημά μας...
- Αναμένουμε τη θετική σας ανταπόκριση...
- Είμαστε βέβαιοι πως θα συνεργαστείτε μαζί μας...
- Θα θέλαμε να ενισχύσετε το όραμα και τις προσπάθειές μας στον αγώνα...
- Αισθανόμαστε έντονη την ανάγκη να εκφράσουμε τις ενστάσεις μας...
- Αισθανόμαστε χρέος να εκφράσουμε τις διαμαρτυρίες μας...
Χαρακτηριστικά μιας ομιλίας
Στο περιεχόμενο:
- Το περιεχόμενο καθορίζεται από τους στόχους του ομιλητή. Συνήθως ο ομιλητής είναι κάποιος ειδικός σε ένα συγκεκριμένο θέμα και αναλαμβάνει να μιλήσει γι' αυτό.
- Συχνά στόχος μιας ομιλίας είναι να πείσει ή να ενημερώσει το ακροατήριο. Σε αυτή την περίπτωση χρησιμοποιούνται λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια, όπως αποτελέσματα ερευνών, στατιστικά στοιχεία κτλ.
- Μπορεί ο στόχος του ομιλητή να είναι να κινητοποιήσει ή να προβληματίσει το ακροατήριο. Σε αυτή την περίπτωση παραθέτει τις προσωπικές του απόψεις και αξιοποιεί σχήματα λόγου και αφηγηματικές τεχνικές που θα τραβήξουν το ενδιαφέρον του ακροατή, θα τον συγκινήσουν και θα τον ενεργοποιήσουν.
Στο ύφος/γλώσσα:
Το ύφος και η γλώσσα καθορίζονται:
- Από την προσωπικότητα και την ιδιότητα του ομιλητή. Π.χ. Ένας εκπρόσωπος των μαθητών μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα περισσότερο ανεπίσημο ύφος, όμως ένας διευθυντής ή ένας επιστήμονας θα πρέπει να έχει πιο αυστηρό ύφος.
- Από το κοινό στο οποίο απευθύνεται (αν η ομιλία είναι επίσημη ή ανεπίσημη, αν το κοινό είναι ομότιμοι, ανώτεροι ή άνθρωποι που δεν γνωρίζουν το θέμα στο οποίο αναφέρεται ο ομιλητής κ.ο.κ.)
- Μπορεί να απευθύνεται στο ακροατήριο σε β' πληθυντικό. Συνήθως όμως αναπτύσσεται σε α' πληθυντικό δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια άτυπη ταύτιση ανάμεσα στον ομιλητή και στο κοινό του.
Στη δομή:
Ξεκινά με προσφώνηση και χαιρετισμό προς το ακροατήριό του.
Πρόλογος:
Πρόλογος:
- Προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή. Χρησιμοποιεί ρητορικές ερωτήσεις, παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, στατιστικά στοιχεία.
- Εκθέτει το θέμα της ομιλίας.
- Ο ομιλητής εκθέτει το υλικό του: επιχειρήματα, τεκμήρια, απόψεις.
- Μπορεί να αξιοποιήσει όλους τους τρόπους πειθούς.
- Ανακεφαλαιώνει.
- Αποσαφηνίζεται η θέση του ομιλητή.
- Κινητοποιεί τον προβληματισμό του ακροατή (συνήθως με ρητορικές ερωτήσεις).
1. Να εντοπίσετε το είδος των δοκιμίων και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
Αν προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τη σχέση ανάπτυξη - περιβάλλον ανεξάρτητα από το επίπεδο οικονομικής αναπτύξεως μιας χώρας ή μιας περιοχής, τότε είναι βέβαιο πως θα καταλήξουμε σε βεβιασμένα συμπεράσματα. Επομένως, πρέπει να το εξετάσουμε μέσα στα πλαίσια ενός πίνακα ιεράρχησης αναγκών και προτεραιοτήτων. Είναι δηλαδή ανεδαφικό σε μια περιοχή, όπου το βασικό πρόβλημα διαβιώσεως είναι η παραγωγή και η διάθεση ικανής ποσότητας τροφίμων, να δοθεί προτεραιότητα στην προστασία του περιβάλλοντος όπως είναι εξίσου απαράδεκτο σε μια οικονομικά ανεπτυγμένη περιοχή, με μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα του πληθυσμού μεγαλύτερο από 10.000 δολάρια, να τοποθετηθεί μια βαρέως ρυπαίνουσα βιομηχανική μονάδα στις όχθες μιας καθαρής λίμνης κ.ο.κ. Έτσι, βλέπουμε ότι το πρόβλημα επιλογής μεταξύ οικονομικής αναπτύξεως και προστασίας του περιβάλλοντος, -αν πρέπει να γίνει επιλογή-, είναι σε τελευταία ανάλυση πρόβλημα καθορισμού προτεραιοτήτων καλύψεως αναγκών. Αυτό είναι φυσικό, αφού βελτίωση της ποιότητας ζωής σε μια υποανάπτυκτη περιοχή σημαίνει καλύτερη διατροφή, κατοικία, ιατρική περίθαλψη και εκπαίδευση, ενώ σε μια ανεπτυγμένη και εξελιγμένη περιοχή βελτίωση ποιότητας ζωής σημαίνει λιγότερη ένταση, λιγότερα αυτοκίνητα, λιγότερος θόρυβος, μικρότερη υποβάθμιση περιβάλλοντος κ.ο.κ.
Στέλιος Πικούλης, «Οικονομική ανάπτυξη και περιβάλλον»
Στέλιος Πικούλης, «Οικονομική ανάπτυξη και περιβάλλον»
«Ήσυχο βράδυ Κυριακής με το ανοιχτό βιβλίο, τα σκόρπια χαρτιά· στην παραμέσα κάμαρα τα παιδιά γελάνε. Αυτό το γέλιο ξαφνικά με αναστατώνει- πλούσιο, πηγαίο, ξέγνοιαστο, σαν σπάνιο ρόδο. Ας την γράψω κάπου, π.χ. σ' ένα ημερολόγιο αυτή τη μικρή στιγμή να την θυμάμαι· όχι, δεν θέλω να την γράψω. Κάποια μέρα (ξαναδιαβάζοντάς το θα λυπηθώ, γιατί ο καιρός περνάει και τα παιδιά δεν θα είναι τότε πια παιδιά, -όχι, δεν θέλω να γράψω τίποτε πουθενά-, σκέφτομαι και τρομάζω μ' αυτά που σκέφτομαι και λέω πως είναι η μοναξιά που με κάνει να τα βλέπω όλα μ’ αυτή τη σκληρή ματιά, όλα υπονομευμένα με φθορά, όλα πατιναρισμένα με θάνατο, είναι, λέω, η μοναξιά που καταλύει σιγά σιγά τις καλές μου δυνάμεις, αυτή η φάουσα που, δίχως να θέλω, με σκέπασε σαν σφικτός κισσός, αμέσως μόλις συνειδητοποίησα την ύπαρξή μου, η λάμια που κουβαλάω στο αίμα μου μέσα η αχόρταγη, ο σκοτεινός μου έρωτας, η άσπρη στέπα που μέσα της χάνομαι, η άλλη όψη της μοίρας μου».
Λένα Παππά, «'Evας λόγος για τη μοναξιά»
Λένα Παππά, «'Evας λόγος για τη μοναξιά»
Το αίσθημά μου είναι ότι τούτοι οι αρχαίοι ναοί της Ελλάδας, της Μεγάλης Ελλάδας, της Ιωνίας, είναι με κάποιον τρόπο σπαρτοί, ριζωμένοι στα τοπία τους. Αφού χαλάστηκαν και ερειπώθηκαν οι "καλύβες" αυτές των αθανάτων, οι άστεγοι θεοί γύρισαν εκεί που άρχισαν, χύθηκαν ξανά έξω στο τοπίο και μας απειλούν με πανικούς, φόβους ή και με θέλγητρα, παντού: "Πάντα πλήρη θεών" έλεγε ο Μιλήσιος Θαλής. Χρειάζονται καμιά φορά τα παραμύθια.
Γ. Σεφέρης, «Δοκιμές»
Γ. Σεφέρης, «Δοκιμές»
Από τη στιγμή που η ανάπτυξη της τεχνολογίας επιτρέπει και η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα επιβάλλει τη χρησιμοποίηση όχι μόνο των μυϊκών αλλά και των διανοητικών ικανοτήτων του ανθρώπου, η γυναίκα εισέρχεται πλησίστια στην αγορά εργασίας, που ακόμα και στον 19ο αιώνα κυριαρχείται από τον άντρα. Η επαγγελματοποίηση όμως της γυναίκας σημαίνει και σχετική αυτονόμηση και ανεξαρτητοποίησή της απέναντι στον άντρα. Ένα εξίσου σημαντικό βήμα είναι ότι η γυναίκα ανεβάζει το μορφωτικό της επίπεδο και πάλι κάτω από τις νέες ανάγκες χρησιμοποίησής της, που αναπτύσσονται στην οικονομία. Με την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου της γυναίκας κλονίζεται και τελικά καταλύεται ο μύθος για τη δήθεν φυσικά δεδομένη πνευματική κατωτερότητα της γυναίκας.
Βασίλης Φιλίας, «Ο κλονισμός του παραδοσιακού γάμου», Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις
Βασίλης Φιλίας, «Ο κλονισμός του παραδοσιακού γάμου», Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις
Θα ζαρώσω στον ίσκιο της μεγάλης τούτης μάνας, τον καθεδρικό ναό, και θα σταθώ ασάλευτος ως το τέλος, περιμένοντας δίχως πια τον τρόμο του θανάτου, γιατί θα έχω θεραπευτεί από την πλάνη του χρόνου. Τίποτα δεν θ' αλλάζει στο εξής, όλα θα είναι αιώνια, ανεξάντλητα, ένας κυματισμός της θάλασσας, μύρα του ανοιχτού πελάγους που έρχονται φτεροκοπώντας ρυθμικά, ο ρόγχος στους βράχους, το τραγούδι του ανέμου. Η μια ενσάρκωση είναι να γίνεις ποντοπόρος και να ταξιδεύεις ακόρεστος, με τα σπλάχνα σου πεινασμένα, το μάτι φλογισμένο, όλο για νέες ηπείρους, για νέους θησαυρούς. Η άλλη ενσάρκωση είναι να νιώσεις κύμα κι εσύ της θάλασσας, μια φευγαλέα ανατριχίλα στην απεραντοσύνη, κάτι που δεν αφήνει αχνάρι πίσω του μήτε λείψανο, γιατί δεν είχε ποτέ αυθυπαρξία.
Αγγέλος Τερζάκης, «Ποντοπόροι»
Αγγέλος Τερζάκης, «Ποντοπόροι»
2. Να διακρίνετε το κειμενικό είδος (δοκίμιο - άρθρο - επιφυλλίδα) στο οποίο ανήκουν τα παρακάτω αποσπάσματα.
Α.
Ο άνθρωπος που αναζητά την αγάπη θα ανακαλύψει ότι η αγάπη είναι υπομονετική. Η αγάπη περιμένει. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι κάθεται παθητικά για πάντα, αν χρειαστεί, μέχρι το άτομο να ωριμάσει. Η αγάπη είναι δραστήρια, όχι παθητική. Εμπλέκεται αδιάκοπα στη διαδικασία ν' ανοίγει καινούριες πόρτες και παράθυρα, ώστε φρέσκες ιδέες και ερωτήματα να γίνουν αποδεκτά. Μοιράζεται τη γνώση και προσφέρει την πειραματική βάση, για να δοκιμάσει κάποιος αυτά που έμαθε. Στρώνει ένα ορεχτικό, γοητευτικό, καλοφαγάδικο τραπέζι, αλλά δεν μπορεί και ν' αναγκάσει κανέναν να φάει. Αφήνει στον καθένα την ελευθερία να επιλέξει και ν' απορρίψει, ανάλογα με το γούστο του. Η αγάπη προσφέρει τον εαυτό της σ' ένα αδιάκοπο συμπόσιο, για να τραφούμε, ξέροντας ότι όσο πιο πολύ ο καθένας δοκιμάζει, όσο πιο πολλά τρώει κι αφομοιώνει, τόσο μεγαλύτερη γίνεται η ενεργητικότητά του. Αλλά δεν μπορεί να φάει κάποιος υπερβολικά. Το μόνο που μπορεί είναι να έχει περισσότερα να προσφέρει, όταν οι άλλοι θα έρθουν στο συμπόσιό του. Το δυναμικό της αγάπης είναι απεριόριστο.
Β.
Αποκαλυπτικά, δυσάρεστα για τον εξεταστικό μηχανισμό του Λυκείου, είναι τα αποτελέσματα έρευνας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα, με θέμα την αξιολόγηση της Έκθεσης στις Γενικές Εξετάσεις. Η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, που έγινε για πρώτη φορά, επί των κειμένων της Έκθεσης στις Γενικές Εξετάσεις, ανέδειξε ότι οι υποψήφιοι προβάλλουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, ιδέες και αξίες, όχι επειδή πιστεύουν σε αυτές, αλλά επειδή γίνονται αποδεκτές και επιβραβεύονται από το σύνολο των βαθμολογητών.
Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, πρόκειται για μια διαδικασία που «καλλιεργεί ένα κλίμα υποκρισίας ή ιδεολογικού κομφορμισμού από την πλευρά των νέων». Από τη μελέτη των γραπτών προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι υποψήφιοι, προκειμένου να ακολουθήσουν την «πεπατημένη» στο μάθημα της Έκθεσης, για να πετύχουν υψηλή βαθμολογία, «έχουν υποστεί ένα είδος ιδεολογικής αλλοτρίωσης» από τη συνεχή αποδοχή συγκεκριμένων ιδεών που αποστηθίζουν και παραθέτουν και ότι «όλος ο προβληματισμός τους κινείται σε ανάλογα πλαίσια». Και οι ερευνητές καταλήγουν στο προφανές συμπέρασμα ότι αυτό το γεγονός μπορεί να τους αποφέρει πρόσκαιρα οφέλη (εισαγωγή στο πανεπιστήμιο), είναι όμως άκρως ανησυχητικό ως στάση ζωής.
Γ.
Λέγεται ότι οι λέξεις είναι φράχτες που μας προστατεύουν από την πραγματικότητα, αλλά σαν φράχτες μάς περιορίζουν κιόλας. Οι λέξεις βάζουν τα πράγματα στη φυλακή ή, όπως ο Σοπενχάουερ έχει γράψει, όταν οι ιδέες γίνουν λέξεις, πεθαίνουν. Με αυτή του τη ρήση ο Γερμανός φιλόσοφος υποδεικνύει την αρχέγονη αδυναμία των ανθρώπων να συνεννοηθούν με άλλο τρόπο πέρα από τη γλώσσα τους. Θλιβερό μα όχι παράλογο. Εξάλλου, αν η γλώσσα μπορούσε να τα εκφράσει όλα, τι νόημα θα είχε η ποίηση που η απεραντοσύνη της, συνήθως, ανακαλύπτεται ανάμεσα στα λευκά διάκενα των στίχων; Αυτό που αιωρείται, ουδέποτε ό,τι εκφράζεται, έχει λόγο ύπαρξης στον ποιητικό λόγο. Γι' αυτό και η ποίηση μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή εξέγερσης ενάντια στα όρια που οι ίδιες οι λέξεις μας θέτουν. Και ας μην ξεχνάμε, εστίες εξέγερσης μπορούν να δημιουργηθούν παντού και για οιονδήποτε λόγο. Η ποίηση καιροφυλακτεί παντού, φθάνει να έχει κανείς τη θέληση και την όρεξη να την απολαύσει. Ένα απλοϊκό, αλλά πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργίας ποίησης επιθυμώ να σας παραθέσω παρακάτω, χωρίς βέβαια να το σχολιάσω.
Είναι καλοκαίρι. Στην προθήκη κεντρικού εστιατορίου αιγαιοπελαγίτικου νησιού «μεσουρανεί» ένα τεράστιο ολόφρεσκο ψάρι. Ακόμη και περαστικοί που δε σκοπεύουν να γευματίσουν εκεί, σταματούν να το χαζέψουν. Τα σχόλια δίνουν και παίρνουν. Ο θαυμασμός είναι καθολικός, διχογνωμία επικρατεί μόνο ως προς την ονομασία του. «Φαγκρί» λένε κάποιοι, «συναγρίδα» άλλοι, και σπεύδουν να απαριθμήσουν πρόσφατα βιώματά τους στην ψαρική, για να υποστηρίξουν την άποψή τους.
Γνωστοί και άγνωστοι εμπλέκονται σε ατέρμονες συζητήσεις. Κάποια στιγμή προστίθενται στην παρέα των ειδημόνων και δυο πιτσιρικάδες που μοιάζουν μεταξύ τους -είναι προφανώς αδέλφια-. Με τον γνωστό αυθορμητισμό των παιδιών της ηλικίας τους, οι δυο τους καταφέρνουν να ξεπεράσουν γρήγορα τα ενοχλητικά πηγαδάκια των ενηλίκων και να βρεθούν ακριβώς μπροστά από την προθήκη, θαυμάζοντας και αυτοί το ψάρι για το οποίο τόσος λόγος γίνεται. «Τι είναι αυτό;», ρωτάει ο μικρότερος τον μεγαλύτερο. Και εκείνος, χωρίς να χάσει χρόνο, του απαντά: «Το όνειρο του μπαμπά».
Δ.
Τα διαβάζουμε τώρα πια κάθε βδομάδα στις εφημερίδες: ομάδες οπλισμένες με λοστούς προκαλούν επεισόδια στα γήπεδα, παρέες ακαθόριστης ιδεολογίας διακόπτουν συναυλίες ποπ. Τα μέρη όπου παραδοσιακά ο κόσμος πάει, για ν' αποτοξινωθεί, γίνονται πεδία μαχών και θυμίζουν στον Ιταλό αναγνώστη τα περίχωρα της Βία Λάργκα στο Μιλάνο ή τον πετροπόλεμο στη Βάλε Τζούλια της Ρώμης. Με άλλα λόγια, εκτός από τον εξτρεμισμό των άκρων, υπάρχει τώρα κι ένας εξτρεμισμός του κέντρου, και όπου υπάρχει εξτρεμισμός, παντού, δεν μπορεί παρά να επιθυμεί κανείς την εμφάνιση μιας νέας πατρικής φυσιογνωμίας που να 'ναι διατεθειμένη να επαναφέρει την τάξη και την αρμονία. Έτσι, δεν πρέπει να απορρίπτουμε καθόλου την υπόθεση μήπως αυτές οι υπερβολές είναι έργο προβοκατόρων. Μόνο που η υπόθεση αυτή θα ήταν ακόμη πολύ επιφανειακή, μιας και δεν εξηγεί, γιατί ακριβώς σ' αυτόν τον χώρο μπορεί και ριζώνει η πρόκληση.
Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να δώσουμε μια δεύτερη ερμηνεία. Ο ποδοσφαιρικός αγώνας και η συναυλία ποπ μουσικής είναι δηλώσεις μιας μεγάλης επίδειξης φυσικής και ψυχικής ενέργειας. Και παρασύρουν το κοινό. Η αντίφαση σ' αυτές βρίσκεται στο γεγονός ότι κεντρίζουν τις επιθυμίες των θεατών και έπειτα απαιτούν απ' αυτούς να μείνουν ακριβώς μόνο θεατές και να κοιτάζουν τους άλλους που ξοδεύουν ενέργεια. Έτσι η βία στα γήπεδα και στις μουσικές συναυλίες φαίνεται απλά ν' αποτελεί εκδίκηση του κοινού για την επιβολή της διαίρεσης της εργασίας ακόμη και στο παιχνίδι. Βλέποντας άλλους ανθρώπους, φημισμένους και καλοπληρωμένους, που ασκούν στο έπακρο των δυνατοτήτων τους το σώμα τους, οι θεατές αντιλαμβάνονται ότι τους αφαιρείται κάτι, δηλαδή το σώμα τους. Το ξαναπαίρνουν λοιπόν πίσω με τον πιο άμεσο, βίαιο τρόπο. Αν μας προσκαλέσουν σ' ένα γεύμα όπου πληρώνεται όποιος τρώει και πληρώνει όποιος κοιτάζει τους άλλους να τρώνε, είναι φυσικό να υπακούσουμε στο σύνθημα: «Να τα σπάσουμε όλα, τώρα αρχίζει η δική μας γιορτή!». Αλλά ίσως υπάρχει και κάτι παραπάνω.
Ε.
Μας αρέσει να επαναλαμβάνουμε ότι την εποχή που οι πρόγονοί μας έχτιζαν Παρθενώνες, οι σημερινοί πολιτισμένοι λαοί ζούσαν σε σπηλιές. Συγχρόνως, όμως, δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε ότι εκείνοι γνωρίζουν τους αρχαίους πολύ καλύτερα απ' όσο εμείς. Το αποδίδουμε αυτό στην ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού μας συστήματος, το οποίο είναι αλήθεια πως κάνει ό, τι μπορεί, για να αποξενώσει τα Ελληνόπουλα από τους αρχαίους. Αλλά το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Η βαθύτερη αιτία είναι ότι από καταβολής ελληνικού κράτους, οι αρχαίοι καλούνται μονίμως να εξοπλίσουν με επιχειρήματα την επίσημη "εθνική" ιδεολογία. Από την πνευματική σκευή τους επιλέγουμε τα όπλα εκείνα που είναι (ή νομίζουμε ότι είναι) πρόσφορα, για να αποδειχτεί η ενότητα του "ελληνοχριστιανικού πολιτισμού" και να δοθεί κύρος σε πατριωτικές παραινέσεις ή σε μια εντελώς συμβατική ηθικολογία. Τίποτε άλλο δεν μας ενδιαφέρει. Πουθενά αλλού στον κόσμο οι αρχαίοι Έλληνες δεν προσεγγίζονται τόσο στενά, σε τελική ανάλυση παραμορφωτικά, όσο στην Ελλάδα.
Έτσι, απ' όλον τον Αισχύλο μάθαμε μόνο το πατριωτικό "ώ παίδες Ελλήνων, ίτε". Απ' όλον τον Σωκράτη κρατήσαμε μόνο εκείνο το κομφορμιστικό, ότι πρέπει να υπακούμε στους νόμους, ακόμη κι όταν είναι άδικοι. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι και οι σοφιστές εξοβελίστηκαν από τα σχολικά εγχειρίδια, οι πρώτοι ως ύποπτοι υλισμού και οι δεύτεροι ως ύποπτοι μηδενισμού. Ο Θουκυδίδης μας ενδιαφέρει μόνο για τον ηθικοπλαστικό "Επιτάφιο''. Ο Ευριπίδης μάς ενοχλεί με τον σκεπτικισμό του. Ο Πλάτωνας μας απασχολεί μόνο στον βαθμό που ο ιδεαλισμός του θεωρείται ότι συνάδει με τη χριστιανική διδασκαλία. Ο Αριστοφάνης μας φαίνεται υπερβολικά άσεμνος, εκτός όταν μιλάει για ειρήνη. Ο Επίκουρος θεωρείται ηθικά επικίνδυνος ως... επικούρειος. Τον Αριστοτέλη τον αναγνωρίζουμε γενικά ως μεγάλο πνεύμα, αλλά δεν ξέρουμε γιατί.
ΣΤ.
Σε κεντρικούς ή ημικεντρικούς δρόμους, στον πρώτο συνήθως όροφο λίγο καταθλιπτικών πολυκατοικιών, χωρίς ούτε ένα λουλούδι στα μπαλκόνια τους, διαβάζει κανείς την επιγραφή «Οικοτροφείο ηλικιωμένων». Οι συνήθως στεγνοί τοίχοι των πολυκατοικιών γίνονται ακόμη στεγνότεροι στις πολυκατοικίες αυτές, σχεδόν απαγορευτικοί για ένα χαμόγελο ή μια ελπίδα που, ακόμη και παράλογα, θα μπορούσε ν' ανθίσει για τους τροφίμους τους. Διακρίνεις πίσω από τα παράθυρά τους κάτι απεγνωσμένα γεροντικά κεφαλάκια, που τώρα το καλοκαίρι προσπαθούν να δημιουργήσουν λίγη δροσιά στον χώρο τους κρατώντας μισάνοιχτη την μπαλκονόπορτα.
Βέβαια, μαζί με την όση δροσιά «μπουκάρει» και το καυσαέριο, καθώς πρόκειται για πολυκατοικίες πάνω σε διασταυρώσεις δρόμων με φανάρια. Δεν ξέρω ποιον βαραίνει η αμαρτία, αλλά σίγουρα είναι η σοβαρότερη, να υποχρεώνεται οποιοσδήποτε να αποχαιρετά τη ζωή μέσα σε φασαρία, κίνηση, γκρίζους τοίχους. Θα αισθάνεται αναμφίβολα πως, αντί η ψυχή του να ελευθερωθεί μέσα στη γαλήνη μιας υπαίθριας ανοιχτής συνθήκης, θα εγκλωβιστεί μέσα στην ασφυξία του χώρου που τον περιβάλλει. Αν τύχει μάλιστα να τον βαραίνει το αίσθημα ότι απέτυχε στη ζωή του, η μοναξιά που συνοδεύει την αποδημία θα γίνεται πολλαπλάσια τραγική. Καταλαβαίνει κανείς πώς, είτε πρόκειται για ιδιωτικές επιχειρήσεις είτε για κρατικές στέγες, τα οικοτροφεία ηλικιωμένων έχουν ως βάση της οργάνωσής τους τη σκέψη: «τι την χρειάζονται οι ηλικιωμένοι την πολυτέλεια, πόσο θα ζήσουν ακόμη;». Ενώ ο λίγος χρόνος που τους απομένει θα έπρεπε να μεταβάλλεται σε στοιχείο για όσο γίνεται μεγαλύτερη φροντίδα και θαλπωρή, τους καταδικάζει σ' έναν επιπλέον βασανισμό. Μη γελιόμαστε. Για να υφίσταται η κατάσταση αυτή, ό,τι κι αν ομολογεί ο καθένας κατά μόνας, μια ολόκληρη κοινωνία φαίνεται να συμφωνεί πως με το να είναι οι ηλικιωμένοι πλησιέστερα στον θάνατο απ' ό,τι όλοι οι άλλοι, μπορεί να τους λογαριάζει κανείς ήδη ως απόντες. Στο σημείο αυτό ακριβώς ξεκουρδίζεται όλος ο μηχανισμός που αφορά στην ανθρώπινη ζωή. Όταν κατά την «έξοδό» της η ζωή παύει να είναι σεβαστή, ακριβώς γιατί ορατά δε θα συνεχιστεί, η ασέβεια αυτή θα εκδηλωθεί κάποια στιγμή αφανιστική είτε πρόκειται για υπερήλικες είτε για ενήλικες είτε για ανηλίκους.
Ο άνθρωπος που αναζητά την αγάπη θα ανακαλύψει ότι η αγάπη είναι υπομονετική. Η αγάπη περιμένει. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι κάθεται παθητικά για πάντα, αν χρειαστεί, μέχρι το άτομο να ωριμάσει. Η αγάπη είναι δραστήρια, όχι παθητική. Εμπλέκεται αδιάκοπα στη διαδικασία ν' ανοίγει καινούριες πόρτες και παράθυρα, ώστε φρέσκες ιδέες και ερωτήματα να γίνουν αποδεκτά. Μοιράζεται τη γνώση και προσφέρει την πειραματική βάση, για να δοκιμάσει κάποιος αυτά που έμαθε. Στρώνει ένα ορεχτικό, γοητευτικό, καλοφαγάδικο τραπέζι, αλλά δεν μπορεί και ν' αναγκάσει κανέναν να φάει. Αφήνει στον καθένα την ελευθερία να επιλέξει και ν' απορρίψει, ανάλογα με το γούστο του. Η αγάπη προσφέρει τον εαυτό της σ' ένα αδιάκοπο συμπόσιο, για να τραφούμε, ξέροντας ότι όσο πιο πολύ ο καθένας δοκιμάζει, όσο πιο πολλά τρώει κι αφομοιώνει, τόσο μεγαλύτερη γίνεται η ενεργητικότητά του. Αλλά δεν μπορεί να φάει κάποιος υπερβολικά. Το μόνο που μπορεί είναι να έχει περισσότερα να προσφέρει, όταν οι άλλοι θα έρθουν στο συμπόσιό του. Το δυναμικό της αγάπης είναι απεριόριστο.
Β.
Αποκαλυπτικά, δυσάρεστα για τον εξεταστικό μηχανισμό του Λυκείου, είναι τα αποτελέσματα έρευνας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα, με θέμα την αξιολόγηση της Έκθεσης στις Γενικές Εξετάσεις. Η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, που έγινε για πρώτη φορά, επί των κειμένων της Έκθεσης στις Γενικές Εξετάσεις, ανέδειξε ότι οι υποψήφιοι προβάλλουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, ιδέες και αξίες, όχι επειδή πιστεύουν σε αυτές, αλλά επειδή γίνονται αποδεκτές και επιβραβεύονται από το σύνολο των βαθμολογητών.
Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, πρόκειται για μια διαδικασία που «καλλιεργεί ένα κλίμα υποκρισίας ή ιδεολογικού κομφορμισμού από την πλευρά των νέων». Από τη μελέτη των γραπτών προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι υποψήφιοι, προκειμένου να ακολουθήσουν την «πεπατημένη» στο μάθημα της Έκθεσης, για να πετύχουν υψηλή βαθμολογία, «έχουν υποστεί ένα είδος ιδεολογικής αλλοτρίωσης» από τη συνεχή αποδοχή συγκεκριμένων ιδεών που αποστηθίζουν και παραθέτουν και ότι «όλος ο προβληματισμός τους κινείται σε ανάλογα πλαίσια». Και οι ερευνητές καταλήγουν στο προφανές συμπέρασμα ότι αυτό το γεγονός μπορεί να τους αποφέρει πρόσκαιρα οφέλη (εισαγωγή στο πανεπιστήμιο), είναι όμως άκρως ανησυχητικό ως στάση ζωής.
Γ.
Λέγεται ότι οι λέξεις είναι φράχτες που μας προστατεύουν από την πραγματικότητα, αλλά σαν φράχτες μάς περιορίζουν κιόλας. Οι λέξεις βάζουν τα πράγματα στη φυλακή ή, όπως ο Σοπενχάουερ έχει γράψει, όταν οι ιδέες γίνουν λέξεις, πεθαίνουν. Με αυτή του τη ρήση ο Γερμανός φιλόσοφος υποδεικνύει την αρχέγονη αδυναμία των ανθρώπων να συνεννοηθούν με άλλο τρόπο πέρα από τη γλώσσα τους. Θλιβερό μα όχι παράλογο. Εξάλλου, αν η γλώσσα μπορούσε να τα εκφράσει όλα, τι νόημα θα είχε η ποίηση που η απεραντοσύνη της, συνήθως, ανακαλύπτεται ανάμεσα στα λευκά διάκενα των στίχων; Αυτό που αιωρείται, ουδέποτε ό,τι εκφράζεται, έχει λόγο ύπαρξης στον ποιητικό λόγο. Γι' αυτό και η ποίηση μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή εξέγερσης ενάντια στα όρια που οι ίδιες οι λέξεις μας θέτουν. Και ας μην ξεχνάμε, εστίες εξέγερσης μπορούν να δημιουργηθούν παντού και για οιονδήποτε λόγο. Η ποίηση καιροφυλακτεί παντού, φθάνει να έχει κανείς τη θέληση και την όρεξη να την απολαύσει. Ένα απλοϊκό, αλλά πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργίας ποίησης επιθυμώ να σας παραθέσω παρακάτω, χωρίς βέβαια να το σχολιάσω.
Είναι καλοκαίρι. Στην προθήκη κεντρικού εστιατορίου αιγαιοπελαγίτικου νησιού «μεσουρανεί» ένα τεράστιο ολόφρεσκο ψάρι. Ακόμη και περαστικοί που δε σκοπεύουν να γευματίσουν εκεί, σταματούν να το χαζέψουν. Τα σχόλια δίνουν και παίρνουν. Ο θαυμασμός είναι καθολικός, διχογνωμία επικρατεί μόνο ως προς την ονομασία του. «Φαγκρί» λένε κάποιοι, «συναγρίδα» άλλοι, και σπεύδουν να απαριθμήσουν πρόσφατα βιώματά τους στην ψαρική, για να υποστηρίξουν την άποψή τους.
Γνωστοί και άγνωστοι εμπλέκονται σε ατέρμονες συζητήσεις. Κάποια στιγμή προστίθενται στην παρέα των ειδημόνων και δυο πιτσιρικάδες που μοιάζουν μεταξύ τους -είναι προφανώς αδέλφια-. Με τον γνωστό αυθορμητισμό των παιδιών της ηλικίας τους, οι δυο τους καταφέρνουν να ξεπεράσουν γρήγορα τα ενοχλητικά πηγαδάκια των ενηλίκων και να βρεθούν ακριβώς μπροστά από την προθήκη, θαυμάζοντας και αυτοί το ψάρι για το οποίο τόσος λόγος γίνεται. «Τι είναι αυτό;», ρωτάει ο μικρότερος τον μεγαλύτερο. Και εκείνος, χωρίς να χάσει χρόνο, του απαντά: «Το όνειρο του μπαμπά».
Δ.
Τα διαβάζουμε τώρα πια κάθε βδομάδα στις εφημερίδες: ομάδες οπλισμένες με λοστούς προκαλούν επεισόδια στα γήπεδα, παρέες ακαθόριστης ιδεολογίας διακόπτουν συναυλίες ποπ. Τα μέρη όπου παραδοσιακά ο κόσμος πάει, για ν' αποτοξινωθεί, γίνονται πεδία μαχών και θυμίζουν στον Ιταλό αναγνώστη τα περίχωρα της Βία Λάργκα στο Μιλάνο ή τον πετροπόλεμο στη Βάλε Τζούλια της Ρώμης. Με άλλα λόγια, εκτός από τον εξτρεμισμό των άκρων, υπάρχει τώρα κι ένας εξτρεμισμός του κέντρου, και όπου υπάρχει εξτρεμισμός, παντού, δεν μπορεί παρά να επιθυμεί κανείς την εμφάνιση μιας νέας πατρικής φυσιογνωμίας που να 'ναι διατεθειμένη να επαναφέρει την τάξη και την αρμονία. Έτσι, δεν πρέπει να απορρίπτουμε καθόλου την υπόθεση μήπως αυτές οι υπερβολές είναι έργο προβοκατόρων. Μόνο που η υπόθεση αυτή θα ήταν ακόμη πολύ επιφανειακή, μιας και δεν εξηγεί, γιατί ακριβώς σ' αυτόν τον χώρο μπορεί και ριζώνει η πρόκληση.
Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να δώσουμε μια δεύτερη ερμηνεία. Ο ποδοσφαιρικός αγώνας και η συναυλία ποπ μουσικής είναι δηλώσεις μιας μεγάλης επίδειξης φυσικής και ψυχικής ενέργειας. Και παρασύρουν το κοινό. Η αντίφαση σ' αυτές βρίσκεται στο γεγονός ότι κεντρίζουν τις επιθυμίες των θεατών και έπειτα απαιτούν απ' αυτούς να μείνουν ακριβώς μόνο θεατές και να κοιτάζουν τους άλλους που ξοδεύουν ενέργεια. Έτσι η βία στα γήπεδα και στις μουσικές συναυλίες φαίνεται απλά ν' αποτελεί εκδίκηση του κοινού για την επιβολή της διαίρεσης της εργασίας ακόμη και στο παιχνίδι. Βλέποντας άλλους ανθρώπους, φημισμένους και καλοπληρωμένους, που ασκούν στο έπακρο των δυνατοτήτων τους το σώμα τους, οι θεατές αντιλαμβάνονται ότι τους αφαιρείται κάτι, δηλαδή το σώμα τους. Το ξαναπαίρνουν λοιπόν πίσω με τον πιο άμεσο, βίαιο τρόπο. Αν μας προσκαλέσουν σ' ένα γεύμα όπου πληρώνεται όποιος τρώει και πληρώνει όποιος κοιτάζει τους άλλους να τρώνε, είναι φυσικό να υπακούσουμε στο σύνθημα: «Να τα σπάσουμε όλα, τώρα αρχίζει η δική μας γιορτή!». Αλλά ίσως υπάρχει και κάτι παραπάνω.
Ε.
Μας αρέσει να επαναλαμβάνουμε ότι την εποχή που οι πρόγονοί μας έχτιζαν Παρθενώνες, οι σημερινοί πολιτισμένοι λαοί ζούσαν σε σπηλιές. Συγχρόνως, όμως, δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε ότι εκείνοι γνωρίζουν τους αρχαίους πολύ καλύτερα απ' όσο εμείς. Το αποδίδουμε αυτό στην ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού μας συστήματος, το οποίο είναι αλήθεια πως κάνει ό, τι μπορεί, για να αποξενώσει τα Ελληνόπουλα από τους αρχαίους. Αλλά το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Η βαθύτερη αιτία είναι ότι από καταβολής ελληνικού κράτους, οι αρχαίοι καλούνται μονίμως να εξοπλίσουν με επιχειρήματα την επίσημη "εθνική" ιδεολογία. Από την πνευματική σκευή τους επιλέγουμε τα όπλα εκείνα που είναι (ή νομίζουμε ότι είναι) πρόσφορα, για να αποδειχτεί η ενότητα του "ελληνοχριστιανικού πολιτισμού" και να δοθεί κύρος σε πατριωτικές παραινέσεις ή σε μια εντελώς συμβατική ηθικολογία. Τίποτε άλλο δεν μας ενδιαφέρει. Πουθενά αλλού στον κόσμο οι αρχαίοι Έλληνες δεν προσεγγίζονται τόσο στενά, σε τελική ανάλυση παραμορφωτικά, όσο στην Ελλάδα.
Έτσι, απ' όλον τον Αισχύλο μάθαμε μόνο το πατριωτικό "ώ παίδες Ελλήνων, ίτε". Απ' όλον τον Σωκράτη κρατήσαμε μόνο εκείνο το κομφορμιστικό, ότι πρέπει να υπακούμε στους νόμους, ακόμη κι όταν είναι άδικοι. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι και οι σοφιστές εξοβελίστηκαν από τα σχολικά εγχειρίδια, οι πρώτοι ως ύποπτοι υλισμού και οι δεύτεροι ως ύποπτοι μηδενισμού. Ο Θουκυδίδης μας ενδιαφέρει μόνο για τον ηθικοπλαστικό "Επιτάφιο''. Ο Ευριπίδης μάς ενοχλεί με τον σκεπτικισμό του. Ο Πλάτωνας μας απασχολεί μόνο στον βαθμό που ο ιδεαλισμός του θεωρείται ότι συνάδει με τη χριστιανική διδασκαλία. Ο Αριστοφάνης μας φαίνεται υπερβολικά άσεμνος, εκτός όταν μιλάει για ειρήνη. Ο Επίκουρος θεωρείται ηθικά επικίνδυνος ως... επικούρειος. Τον Αριστοτέλη τον αναγνωρίζουμε γενικά ως μεγάλο πνεύμα, αλλά δεν ξέρουμε γιατί.
ΣΤ.
Σε κεντρικούς ή ημικεντρικούς δρόμους, στον πρώτο συνήθως όροφο λίγο καταθλιπτικών πολυκατοικιών, χωρίς ούτε ένα λουλούδι στα μπαλκόνια τους, διαβάζει κανείς την επιγραφή «Οικοτροφείο ηλικιωμένων». Οι συνήθως στεγνοί τοίχοι των πολυκατοικιών γίνονται ακόμη στεγνότεροι στις πολυκατοικίες αυτές, σχεδόν απαγορευτικοί για ένα χαμόγελο ή μια ελπίδα που, ακόμη και παράλογα, θα μπορούσε ν' ανθίσει για τους τροφίμους τους. Διακρίνεις πίσω από τα παράθυρά τους κάτι απεγνωσμένα γεροντικά κεφαλάκια, που τώρα το καλοκαίρι προσπαθούν να δημιουργήσουν λίγη δροσιά στον χώρο τους κρατώντας μισάνοιχτη την μπαλκονόπορτα.
Βέβαια, μαζί με την όση δροσιά «μπουκάρει» και το καυσαέριο, καθώς πρόκειται για πολυκατοικίες πάνω σε διασταυρώσεις δρόμων με φανάρια. Δεν ξέρω ποιον βαραίνει η αμαρτία, αλλά σίγουρα είναι η σοβαρότερη, να υποχρεώνεται οποιοσδήποτε να αποχαιρετά τη ζωή μέσα σε φασαρία, κίνηση, γκρίζους τοίχους. Θα αισθάνεται αναμφίβολα πως, αντί η ψυχή του να ελευθερωθεί μέσα στη γαλήνη μιας υπαίθριας ανοιχτής συνθήκης, θα εγκλωβιστεί μέσα στην ασφυξία του χώρου που τον περιβάλλει. Αν τύχει μάλιστα να τον βαραίνει το αίσθημα ότι απέτυχε στη ζωή του, η μοναξιά που συνοδεύει την αποδημία θα γίνεται πολλαπλάσια τραγική. Καταλαβαίνει κανείς πώς, είτε πρόκειται για ιδιωτικές επιχειρήσεις είτε για κρατικές στέγες, τα οικοτροφεία ηλικιωμένων έχουν ως βάση της οργάνωσής τους τη σκέψη: «τι την χρειάζονται οι ηλικιωμένοι την πολυτέλεια, πόσο θα ζήσουν ακόμη;». Ενώ ο λίγος χρόνος που τους απομένει θα έπρεπε να μεταβάλλεται σε στοιχείο για όσο γίνεται μεγαλύτερη φροντίδα και θαλπωρή, τους καταδικάζει σ' έναν επιπλέον βασανισμό. Μη γελιόμαστε. Για να υφίσταται η κατάσταση αυτή, ό,τι κι αν ομολογεί ο καθένας κατά μόνας, μια ολόκληρη κοινωνία φαίνεται να συμφωνεί πως με το να είναι οι ηλικιωμένοι πλησιέστερα στον θάνατο απ' ό,τι όλοι οι άλλοι, μπορεί να τους λογαριάζει κανείς ήδη ως απόντες. Στο σημείο αυτό ακριβώς ξεκουρδίζεται όλος ο μηχανισμός που αφορά στην ανθρώπινη ζωή. Όταν κατά την «έξοδό» της η ζωή παύει να είναι σεβαστή, ακριβώς γιατί ορατά δε θα συνεχιστεί, η ασέβεια αυτή θα εκδηλωθεί κάποια στιγμή αφανιστική είτε πρόκειται για υπερήλικες είτε για ενήλικες είτε για ανηλίκους.
3. Δοκίμιο ή Άρθρο; Να εντάξετε τα κείμενα που σας δίνονται σε μια από τις δύο κατηγορίες και να δικαιολογήσετε την επιλογή σας.
Προμηθέας ή μαθητευόμενος μάγος
Η συμβολή της τεχνολογίας υπήρξε αποφασιστική για την οργάνωση των κοινωνιών και την ανάπτυξη του πολιτισμού. Χάρη σ’ αυτήν, ο άνθρωπος μιμείται τη φύση, και στη συνέχεια την αλλάζει προς το συμφέρον του. «Τροποποιώντας» όμως τη φύση, δρομολογεί μια ολόκληρη σειρά από επιμέρους τεχνικές, που λίγο πολύ προκύπτουν αναγκαστικά η μία από την άλλη. Καλλιεργώντας τη γη και εκτρέφοντας ζώα, γίνεται ο ίδιος παραγωγός της τροφής του και δεν περιορίζεται, όπως παλιότερα, να την παραλαμβάνει έτοιμη από τη φύση. Οι δραστηριότητες όμως αυτές επιβάλλουν τη μεταφορά υλικών, και η τελευταία προϋποθέτει την ύπαρξη δρόμων και πλοίων. Οι πολλές τεχνικές δραστηριότητες συνεπάγονται κοινωνική οργάνωση, καταμερισμό της εργασίας και δημιουργία των επαγγελματικών συντεχνιών, ενώ η συσσώρευση πλούτου επιτρέπει την ανάδειξη μιας άρχουσας αριστοκρατίας.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τεχνολογία ως διαδικασία αξιοποίησης επιτευγμάτων της επιστήμης έχει πετύχει αποτελέσματα θεαματικά. Απάλλαξε τον άνθρωπο από τον εξοντωτικό, χρονοβόρο και εξευτελιστικό μόχθο, έθεσε στη διάθεσή του μηχανές και συσκευές που του απλουστεύουν τη ζωή, του εξασφάλισε τροφή, ενδυμασία και κατοικία, του επέτρεψε να επικοινωνεί σε ελάχιστο χρόνο σχεδόν με κάθε σημείο του πλανήτη, του παρέτεινε τη μέση διάρκεια ζωής, του εξασφάλισε ποικίλες μορφές ψυχαγωγίας, έδωσε ώθηση στην πνευματική δημιουργία και στη βελτίωση της εκπαίδευσης και, γενικότερα, του δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια ανώτερη, ποιοτικά ζωή.
Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος. Πρόκειται για τις δυσμενείς επιπτώσεις από την άναρχη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Τα σύγχρονα τεχνικά μέσα επέτρεψαν στη μηχανή να υποκαταστήσει τον άνθρωπο, με αποτέλεσμα τη διόγκωση της ανεργίας. Ο πολλαπλασιασμός και η διάδοση σύγχρονων όπλων και, ιδιαίτερα, μέσων μαζικής καταστροφής αποτελούν μόνιμο εφιάλτη της ανθρωπότητας. Η συστηματική παραγωγή ολοένα και πιο εξελιγμένων επιτευγμάτων ενισχύει το πνεύμα του καταναλωτισμού και επιβαρύνει σημαντικά τις οικονομίες των κρατών, που υποχρεώνονται να τα αγοράζουν καταβάλλοντας σοβαρά ανταλλάγματα. Και, βέβαια, δεν πρέπει να υποτιμηθεί και η δυνατότητα που τα σύγχρονα τεχνικά μέσα παρέχουν στον άνθρωπο να υποβαθμίζει ή και να καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον σε πολύ μεγαλύτερη έκταση με πολύ μεγαλύτερη άνεση και σε πολύ λιγότερο χρόνο από ό,τι άλλοτε.
Το χειρότερο είναι ότι η επιστήμη και η τεχνολογία, αντί να υπηρετούν τον άνθρωπο και να αναπτύσσονται σύμφωνα με τους δικούς του ορθολογικούς σχεδιασμούς, έχουν κατά κάποιο τρόπο αυτονομηθεί και ακολουθούν μια δική τους, μη αναστρέψιμη πορεία.
Στον σύγχρονο μελετητή, δημιουργείται η εντύπωση ότι ο άνθρωπος δεν είναι πια ο Προμηθέας, που με την ευρηματικότητά του δάμασε τη φύση. Είναι μάλλον ο μαθητευόμενος μάγος, που εξαπέλυσε εωσφορικές δυνάμεις, τις οποίες αδυνατεί πλέον να τιθασεύσει, έστω κι αν αυτές στρέφονται συχνά εναντίον του.
Κυριάκου Κατσιμάνη, Προβλήματα Φιλοσοφίας
Η συμβολή της τεχνολογίας υπήρξε αποφασιστική για την οργάνωση των κοινωνιών και την ανάπτυξη του πολιτισμού. Χάρη σ’ αυτήν, ο άνθρωπος μιμείται τη φύση, και στη συνέχεια την αλλάζει προς το συμφέρον του. «Τροποποιώντας» όμως τη φύση, δρομολογεί μια ολόκληρη σειρά από επιμέρους τεχνικές, που λίγο πολύ προκύπτουν αναγκαστικά η μία από την άλλη. Καλλιεργώντας τη γη και εκτρέφοντας ζώα, γίνεται ο ίδιος παραγωγός της τροφής του και δεν περιορίζεται, όπως παλιότερα, να την παραλαμβάνει έτοιμη από τη φύση. Οι δραστηριότητες όμως αυτές επιβάλλουν τη μεταφορά υλικών, και η τελευταία προϋποθέτει την ύπαρξη δρόμων και πλοίων. Οι πολλές τεχνικές δραστηριότητες συνεπάγονται κοινωνική οργάνωση, καταμερισμό της εργασίας και δημιουργία των επαγγελματικών συντεχνιών, ενώ η συσσώρευση πλούτου επιτρέπει την ανάδειξη μιας άρχουσας αριστοκρατίας.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τεχνολογία ως διαδικασία αξιοποίησης επιτευγμάτων της επιστήμης έχει πετύχει αποτελέσματα θεαματικά. Απάλλαξε τον άνθρωπο από τον εξοντωτικό, χρονοβόρο και εξευτελιστικό μόχθο, έθεσε στη διάθεσή του μηχανές και συσκευές που του απλουστεύουν τη ζωή, του εξασφάλισε τροφή, ενδυμασία και κατοικία, του επέτρεψε να επικοινωνεί σε ελάχιστο χρόνο σχεδόν με κάθε σημείο του πλανήτη, του παρέτεινε τη μέση διάρκεια ζωής, του εξασφάλισε ποικίλες μορφές ψυχαγωγίας, έδωσε ώθηση στην πνευματική δημιουργία και στη βελτίωση της εκπαίδευσης και, γενικότερα, του δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια ανώτερη, ποιοτικά ζωή.
Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος. Πρόκειται για τις δυσμενείς επιπτώσεις από την άναρχη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Τα σύγχρονα τεχνικά μέσα επέτρεψαν στη μηχανή να υποκαταστήσει τον άνθρωπο, με αποτέλεσμα τη διόγκωση της ανεργίας. Ο πολλαπλασιασμός και η διάδοση σύγχρονων όπλων και, ιδιαίτερα, μέσων μαζικής καταστροφής αποτελούν μόνιμο εφιάλτη της ανθρωπότητας. Η συστηματική παραγωγή ολοένα και πιο εξελιγμένων επιτευγμάτων ενισχύει το πνεύμα του καταναλωτισμού και επιβαρύνει σημαντικά τις οικονομίες των κρατών, που υποχρεώνονται να τα αγοράζουν καταβάλλοντας σοβαρά ανταλλάγματα. Και, βέβαια, δεν πρέπει να υποτιμηθεί και η δυνατότητα που τα σύγχρονα τεχνικά μέσα παρέχουν στον άνθρωπο να υποβαθμίζει ή και να καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον σε πολύ μεγαλύτερη έκταση με πολύ μεγαλύτερη άνεση και σε πολύ λιγότερο χρόνο από ό,τι άλλοτε.
Το χειρότερο είναι ότι η επιστήμη και η τεχνολογία, αντί να υπηρετούν τον άνθρωπο και να αναπτύσσονται σύμφωνα με τους δικούς του ορθολογικούς σχεδιασμούς, έχουν κατά κάποιο τρόπο αυτονομηθεί και ακολουθούν μια δική τους, μη αναστρέψιμη πορεία.
Στον σύγχρονο μελετητή, δημιουργείται η εντύπωση ότι ο άνθρωπος δεν είναι πια ο Προμηθέας, που με την ευρηματικότητά του δάμασε τη φύση. Είναι μάλλον ο μαθητευόμενος μάγος, που εξαπέλυσε εωσφορικές δυνάμεις, τις οποίες αδυνατεί πλέον να τιθασεύσει, έστω κι αν αυτές στρέφονται συχνά εναντίον του.
Κυριάκου Κατσιμάνη, Προβλήματα Φιλοσοφίας
Το τείχος και οι ευκολίες
Η μετακίνηση πληθυσμών από χώρες που βρίσκονται σε ανθρωπιστική κρίση και από το φτωχό Τρίτο Κόσμο προς Δυσμάς και βορράν, θα χαρακτηρίσει τον αιώνα που διανύουμε. Και τέτοια πλανητικής κλίμακας προβλήματα δεν επιδέχονται εύκολες, προσωρινές ή μεμονωμένες λύσεις. Ωστόσο, το μεταβαλλόμενο οικονομικοπολιτικό περιβάλλον μεταβάλλει και τα συμφέροντα και τις αντιλήψεις: πολλές χώρες προορισμού δεν είναι πλούσιες, βρίσκονται σε οικονομική κρίση. Άρα δεν μπορούν πια να απασχολήσουν τους μετανάστες, δεν μπορούν να τους ενσωματώσουν, δεν μπορούν καν να τους υποδεχθούν υπό ανθρώπινες συνθήκες.
Η επισώρευση άνεργων, άεργων, φτωχών, άγλωσσων, σε μια χώρα ήδη πληττόμενη σφοδρά από ύφεση και ανεργία, δεν μπορεί να καταλήξει σε ευτυχές ανθρωπιστικό αποτέλεσμα. Η φτώχεια δεν αθροίζεται καν, πολλαπλασιάζεται, οι δοκιμαζόμενες υποδομές λυγίζουν από το επιπλέον βάρος ενάμισι ή και πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων.
Για την υπεράσπιση του υπάρχοντος κοινωνικού χώρου, τελούντος ήδη σε δεινή δοκιμασία, επιβάλλεται η προστασία του: από την υπερφόρτωση, την κατάρρευση, τα ανομικά φαινόμενα, τον ρατσισμό. Η φύλαξη των συνόρων, δηλαδή της εθνικής κυριαρχίας, είναι ένας από πολλούς τρόπους, άλλοι τρόποι πρέπει να αναζητηθούν επειγόντως σε διεθνή φόρα, με πειστικά και πιεστικά επιχειρήματα προς υποκριτές εταίρους και απρόθυμους γείτονες, με ουσιαστική διεθνή βοήθεια προς τις δοκιμαζόμενες χώρες που «διώχνουν» τους ανθρώπους τους, με εξορθολογισμό της ένταξης των εντάξιμων.
Από την άλλη, η δημοκρατική κοινωνία οφείλει να αναστοχασθεί τους όρους και τα όρια της ασφάλειας, της ρητορικής και της πρακτικής της. Η ασφάλεια δεν μπορεί να αντιδιαστέλλεται δημαγωγικά απέναντι στην ελευθερία και τις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά και ισοβαρώς, με διαρκή μέριμνα για τη διαφύλαξη των ελευθεριών και του αυτοσεβασμού. Το τείχος δεν πρέπει να γενικευτεί σαν μέσον πολιτικής πράξης, διότι, εκτός των άλλων, κανένα τείχος δεν μπορεί να ανακόψει τις ροές της ιστορίας. Το τείχος μπορεί να αποτρέψει μερικές χιλιάδες περιπατητές στα 12,5 χιλιόμετρα του Έβρου. Τίποτε άλλο».
Νίκος Ξυδάκης, από την «Καθημερινή»
Η μετακίνηση πληθυσμών από χώρες που βρίσκονται σε ανθρωπιστική κρίση και από το φτωχό Τρίτο Κόσμο προς Δυσμάς και βορράν, θα χαρακτηρίσει τον αιώνα που διανύουμε. Και τέτοια πλανητικής κλίμακας προβλήματα δεν επιδέχονται εύκολες, προσωρινές ή μεμονωμένες λύσεις. Ωστόσο, το μεταβαλλόμενο οικονομικοπολιτικό περιβάλλον μεταβάλλει και τα συμφέροντα και τις αντιλήψεις: πολλές χώρες προορισμού δεν είναι πλούσιες, βρίσκονται σε οικονομική κρίση. Άρα δεν μπορούν πια να απασχολήσουν τους μετανάστες, δεν μπορούν να τους ενσωματώσουν, δεν μπορούν καν να τους υποδεχθούν υπό ανθρώπινες συνθήκες.
Η επισώρευση άνεργων, άεργων, φτωχών, άγλωσσων, σε μια χώρα ήδη πληττόμενη σφοδρά από ύφεση και ανεργία, δεν μπορεί να καταλήξει σε ευτυχές ανθρωπιστικό αποτέλεσμα. Η φτώχεια δεν αθροίζεται καν, πολλαπλασιάζεται, οι δοκιμαζόμενες υποδομές λυγίζουν από το επιπλέον βάρος ενάμισι ή και πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων.
Για την υπεράσπιση του υπάρχοντος κοινωνικού χώρου, τελούντος ήδη σε δεινή δοκιμασία, επιβάλλεται η προστασία του: από την υπερφόρτωση, την κατάρρευση, τα ανομικά φαινόμενα, τον ρατσισμό. Η φύλαξη των συνόρων, δηλαδή της εθνικής κυριαρχίας, είναι ένας από πολλούς τρόπους, άλλοι τρόποι πρέπει να αναζητηθούν επειγόντως σε διεθνή φόρα, με πειστικά και πιεστικά επιχειρήματα προς υποκριτές εταίρους και απρόθυμους γείτονες, με ουσιαστική διεθνή βοήθεια προς τις δοκιμαζόμενες χώρες που «διώχνουν» τους ανθρώπους τους, με εξορθολογισμό της ένταξης των εντάξιμων.
Από την άλλη, η δημοκρατική κοινωνία οφείλει να αναστοχασθεί τους όρους και τα όρια της ασφάλειας, της ρητορικής και της πρακτικής της. Η ασφάλεια δεν μπορεί να αντιδιαστέλλεται δημαγωγικά απέναντι στην ελευθερία και τις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά και ισοβαρώς, με διαρκή μέριμνα για τη διαφύλαξη των ελευθεριών και του αυτοσεβασμού. Το τείχος δεν πρέπει να γενικευτεί σαν μέσον πολιτικής πράξης, διότι, εκτός των άλλων, κανένα τείχος δεν μπορεί να ανακόψει τις ροές της ιστορίας. Το τείχος μπορεί να αποτρέψει μερικές χιλιάδες περιπατητές στα 12,5 χιλιόμετρα του Έβρου. Τίποτε άλλο».
Νίκος Ξυδάκης, από την «Καθημερινή»
4. Να εντάξετε τα παρακάτω κείμενα σε κάποιο γραμματειακό είδος (άρθρο ή επιφυλλίδα) με στοιχεία που θα επαληθεύουν την παραπάνω θεωρία.
Ανταρσία της ποιότητας
Δύο διευκρινίσεις: Γιατί όλη η ευθύνη αποκλειστικά και μόνο στους βουλευτές, γιατί απαλλάσσουμε τους πολίτες από το χρέος να υπερασπίσουν τα μέγιστα και τα τίμια του ατομικού και συλλογικού βίου; Διότι, απλούστατα, δεν υπάρχουν τρόποι και πρακτικές να αντιδράσει ο πολίτης σήμερα...
Η δεύτερη διευκρίνιση: Ποιος εγγυάται ότι τα πρόσωπα στα οποία θα συμφωνήσουν τα δύο κόμματα εξουσίας, προκειμένου να σχηματιστεί «κυβέρνηση προσωπικοτήτων», δεν θα είναι οι γνωστοί μαϊντανοί παρακεντέδες κάθε εξουσίας; Πώς είναι δυνατό κόμματα που ανέχονται στους κόλπους τους τόση σαπίλα και τόσον κρετινισμό, να διακρίνουν και αξιολογήσουν την έκτακτη ανθρώπινη ποιότητα - να την επιστρατεύσουν σε «κυβέρνηση σωτηρίας»; Ποιος φαύλος ή ποιος μικρονοϊκός παραχώρησε ποτέ τη θέση του στον ανιδιοτελή και ταλαντούχο; Εδώ ακριβώς παρεμβάλλεται η ανάγκη για δέκα τίμιους αντιστασιακούς πατριώτες μέσα στη Βουλή. Που δεν θα διστάσουν να ελέγξουν με την ψήφο τους την ποιότητα όσων ανθρώπων προταθούν για την κυβέρνηση σωτηρίας.
Σε τέτοιες ώρες το κύρος ανθρώπων και θεσμών μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματικό από τις συμβατικές εξουσιαστικές προνομίες. Αν η Προεδρία της Δημοκρατίας τολμούσε να διακινδυνεύσει πρωτοβουλίες διακονίας των κριτηρίων για την επιστράτευση της ποιότητας. Αν οι Ένοπλες Δυνάμεις δεν είχαν απεμπολήσει τις συνταγματικές κοινωνικές τους ευθύνες και δεν είχαν δραματικά υπαλληλοποιηθεί. Αν έσωζε βεβαιωμένη στην κοινή συνείδηση αφιλοχρηματία το Δικαστικό Σώμα.
Αν η Εκκλησία δεν ήταν ηθικολογική φιοριτούρα του δημόσιου βίου. Τότε η ανάδυση στο φως της ανθρώπινης ποιότητας που ακόμη διασώζει, ναι, η ελληνική κοινωνία, θα ήταν ευκολότερη. Την καταστροφή την αντέξαμε αρκετές φορές: το '97, το '22, το '46-'49. Την ντροπή δεν αντέχουμε, τον εξευτελισμό. Γι' αυτό και δεν υπάρχει συχώρεση για τα σπιθαμιαία, ιδιοτελή ανθρωπάρια που κυβερνάνε την Ελλάδα σήμερα».
Χρήστος Γιανναράς, από την «καθημερινή»
Δύο διευκρινίσεις: Γιατί όλη η ευθύνη αποκλειστικά και μόνο στους βουλευτές, γιατί απαλλάσσουμε τους πολίτες από το χρέος να υπερασπίσουν τα μέγιστα και τα τίμια του ατομικού και συλλογικού βίου; Διότι, απλούστατα, δεν υπάρχουν τρόποι και πρακτικές να αντιδράσει ο πολίτης σήμερα...
Η δεύτερη διευκρίνιση: Ποιος εγγυάται ότι τα πρόσωπα στα οποία θα συμφωνήσουν τα δύο κόμματα εξουσίας, προκειμένου να σχηματιστεί «κυβέρνηση προσωπικοτήτων», δεν θα είναι οι γνωστοί μαϊντανοί παρακεντέδες κάθε εξουσίας; Πώς είναι δυνατό κόμματα που ανέχονται στους κόλπους τους τόση σαπίλα και τόσον κρετινισμό, να διακρίνουν και αξιολογήσουν την έκτακτη ανθρώπινη ποιότητα - να την επιστρατεύσουν σε «κυβέρνηση σωτηρίας»; Ποιος φαύλος ή ποιος μικρονοϊκός παραχώρησε ποτέ τη θέση του στον ανιδιοτελή και ταλαντούχο; Εδώ ακριβώς παρεμβάλλεται η ανάγκη για δέκα τίμιους αντιστασιακούς πατριώτες μέσα στη Βουλή. Που δεν θα διστάσουν να ελέγξουν με την ψήφο τους την ποιότητα όσων ανθρώπων προταθούν για την κυβέρνηση σωτηρίας.
Σε τέτοιες ώρες το κύρος ανθρώπων και θεσμών μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματικό από τις συμβατικές εξουσιαστικές προνομίες. Αν η Προεδρία της Δημοκρατίας τολμούσε να διακινδυνεύσει πρωτοβουλίες διακονίας των κριτηρίων για την επιστράτευση της ποιότητας. Αν οι Ένοπλες Δυνάμεις δεν είχαν απεμπολήσει τις συνταγματικές κοινωνικές τους ευθύνες και δεν είχαν δραματικά υπαλληλοποιηθεί. Αν έσωζε βεβαιωμένη στην κοινή συνείδηση αφιλοχρηματία το Δικαστικό Σώμα.
Αν η Εκκλησία δεν ήταν ηθικολογική φιοριτούρα του δημόσιου βίου. Τότε η ανάδυση στο φως της ανθρώπινης ποιότητας που ακόμη διασώζει, ναι, η ελληνική κοινωνία, θα ήταν ευκολότερη. Την καταστροφή την αντέξαμε αρκετές φορές: το '97, το '22, το '46-'49. Την ντροπή δεν αντέχουμε, τον εξευτελισμό. Γι' αυτό και δεν υπάρχει συχώρεση για τα σπιθαμιαία, ιδιοτελή ανθρωπάρια που κυβερνάνε την Ελλάδα σήμερα».
Χρήστος Γιανναράς, από την «καθημερινή»
Τραγωδία σε εξέλιξη
Η έρευνα, που δημοσιοποιήθηκε στις αρχές της εβδομάδας, για την κλονισμένη ψυχική υγεία των Ελλήνων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, ήταν το επισφράγισμα της εμπειρικής παρατήρησης. Οι Βρετανοί επιστήμονες που κατέγραψαν και ανέλυσαν τα στοιχεία (στην ηλεκτρονική έκδοση της ιατρικής επιθεώρησης «The Lancet»), τιτλοφόρησαν τη δουλειά τους: «Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία: οιωνοί μιας ελληνικής τραγωδίας». Ποιοι είναι οι οιωνοί; Οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν το 2010 κατά 25% και ακόμη πιο δραματικά φέτος σύμφωνα με το υπουργείο Υγείας: το πρώτο εξάμηνο του 2011 αυτοκτόνησαν κατά 40% περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι το αντίστοιχο διάστημα του 2010. Ο αριθμός των εισαγωγών στα νοσοκομεία αυξήθηκε κατά 24%, το έιτζ εκτινάχθηκε στο 52%, (ποσοστό που συνδυάζεται με τη χρήση ναρκωτικών) κ.ο.κ.
Πριν από ένα μήνα, μια άλλη έρευνα διαπίστωνε ότι το 38% των Ευρωπαίων πολιτών πάσχει από ψυχικά ή νευρολογικά νοσήματα. «Τα ψυχικά νοσήματα είναι η μεγαλύτερη απειλή για την υγεία των Ευρωπαίων κατά τον 21ο αιώνα», αναφέρουν οι συντάκτες της μελέτης.
Οι δύο έρευνες δεν λειτουργούν αθροιστικά. Το ελληνικό πρόβλημα δεν λειτουργεί ως υποσύνολο του ευρωπαϊκού. Η ελληνική συνθήκη έχει, ξεχωριστά, τη δική της βαρύτητα.
Πώς ζούμε τον τελευταίο καιρό στη χώρα μας; Ολο και πιο δύσκολα, με τη δυσφορία να αυξάνεται και τις διεξόδους να απομακρύνονται μέσα σε έναν αυτοκαταστροφικό πυρετό. Η ισοπεδωτική λογική των κυβερνητικών μέτρων ενισχύεται από την αποκαρδιωτική εικόνα της πρωτεύουσας, μιας Αθήνας αγνώριστης, δύσοσμης, εξαχρειωμένης.
Οι καταλήψεις στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, οι βανδαλισμοί σχολικών κτιρίων, οι προγραφές καθηγητών πανεπιστημίου που αντιστέκονται στην αυθαιρεσία των κλειστών ΑΕΙ, η καθημερινότητα που διαταράσσεται ολοένα και περισσότερο με συνεχόμενες κινητοποιήσεις, η ανεργία που φτάνει ή και ξεπερνάει το 20%, το κοινωνικό κράτος που διαρκώς συρρικνώνεται (όχι το κράτος - πατερούλης ούτε το κράτος της ασυδοσίας, των προνομίων και της συναλλαγής), τα μέτωπα που μαίνονται ανάμεσα σε ομάδες εργαζομένων, η αιματηρή φοροκόπωση και η ανθηρή φοροδιαφυγή, οι ανυποχώρητες «αλήθειες», οι αθεράπευτες αδυναμίες και ανεπάρκειες όχι μόνο του πολιτικού προσωπικού, αλλά και της κοινωνίας.
Η «ελληνική τραγωδία» σε εξέλιξη. Κάποιοι αντέχουν περισσότερο την αμείλικτη πίεση, κάποιοι λυγίζουν. Πώς υποδέχεται και πώς περιθάλπει μια αλαφιασμένη χώρα, που καθημερινά βιώνει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη ανατροπή σταθερών και δεδομένων, τον ψυχικά ασθενή; Τον αντιλαμβάνεται έγκαιρα, τον στηρίζει ή τον εγκαταλείπει στη δίνη των καιρών; Πόσο λεπτή ή πόσο διακριτή είναι η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην κόπωση, στην παραίτηση, στην κατάθλιψη, στην αυτοκτονία; Θυμός, απόγνωση, αφόρητος ψυχικός πόνος. Πώς ανακουφίζονται σε περίοδο μεγάλης οικονομικής κρίσης όπου κανείς δεν παραμένει αλώβητος ή ανεπηρέαστος;
Η ψυχιατρική βοήθεια είναι η μία πλευρά, που ανήκει στους ειδικούς. Για να παρασχεθεί βοήθεια βέβαια θα πρέπει πρώτα να αναζητηθεί. Όταν όμως τα ποσοστά των αυτοκτονιών αυξάνονται τόσο, μάλλον συνδηλώνεται η απόσυρση, η απομόνωση, η απόκρυψη ή η μεταμφίεση του προβλήματος, ακόμα και η εγκατάλειψη.
Σε μια συντεταγμένη κοινωνία, στην οποία η συνοχή δεν έχει διαρραγεί, ο κλονισμένος ψυχικά άνθρωπος βρίσκει αναφορές και σταθερές, συμπαραστάτες και συνομιλητές. Στην Ελλάδα, η ψυχανάλυση ή η ψυχοθεραπεία αντιμετωπίζονται ακόμη με καχυποψία και δεν έχουν απαλλαγεί από το στίγμα της νόσου. Ο πουριτανισμός, οι παλινδρομήσεις και η περίσσεια αυστηρότητα που εντάθηκαν με την κρίση, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια στην αγάπη, στην αλληλεγγύη και στην επικοινωνία. Αν δεν κοπιάσουμε να διαπεράσουμε το τείχος καχυποψίας και επιθετικότητας που μας χωρίζει και μας περιθωριοποιεί, όχι μόνο από τον υπόλοιπο κόσμο αλλά εγκαθιστά και εσωτερικά σύνορα, εντός της κοινωνίας, εντός της πόλης, η οπισθοδρόμηση θα έχει συντελεστεί. Και η «ελληνική τραγωδία» δεν θα έχει τέλος.
Μαρία Κατσουνάκη, εφημερίδα «Καθημερινή»
Η έρευνα, που δημοσιοποιήθηκε στις αρχές της εβδομάδας, για την κλονισμένη ψυχική υγεία των Ελλήνων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, ήταν το επισφράγισμα της εμπειρικής παρατήρησης. Οι Βρετανοί επιστήμονες που κατέγραψαν και ανέλυσαν τα στοιχεία (στην ηλεκτρονική έκδοση της ιατρικής επιθεώρησης «The Lancet»), τιτλοφόρησαν τη δουλειά τους: «Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία: οιωνοί μιας ελληνικής τραγωδίας». Ποιοι είναι οι οιωνοί; Οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν το 2010 κατά 25% και ακόμη πιο δραματικά φέτος σύμφωνα με το υπουργείο Υγείας: το πρώτο εξάμηνο του 2011 αυτοκτόνησαν κατά 40% περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι το αντίστοιχο διάστημα του 2010. Ο αριθμός των εισαγωγών στα νοσοκομεία αυξήθηκε κατά 24%, το έιτζ εκτινάχθηκε στο 52%, (ποσοστό που συνδυάζεται με τη χρήση ναρκωτικών) κ.ο.κ.
Πριν από ένα μήνα, μια άλλη έρευνα διαπίστωνε ότι το 38% των Ευρωπαίων πολιτών πάσχει από ψυχικά ή νευρολογικά νοσήματα. «Τα ψυχικά νοσήματα είναι η μεγαλύτερη απειλή για την υγεία των Ευρωπαίων κατά τον 21ο αιώνα», αναφέρουν οι συντάκτες της μελέτης.
Οι δύο έρευνες δεν λειτουργούν αθροιστικά. Το ελληνικό πρόβλημα δεν λειτουργεί ως υποσύνολο του ευρωπαϊκού. Η ελληνική συνθήκη έχει, ξεχωριστά, τη δική της βαρύτητα.
Πώς ζούμε τον τελευταίο καιρό στη χώρα μας; Ολο και πιο δύσκολα, με τη δυσφορία να αυξάνεται και τις διεξόδους να απομακρύνονται μέσα σε έναν αυτοκαταστροφικό πυρετό. Η ισοπεδωτική λογική των κυβερνητικών μέτρων ενισχύεται από την αποκαρδιωτική εικόνα της πρωτεύουσας, μιας Αθήνας αγνώριστης, δύσοσμης, εξαχρειωμένης.
Οι καταλήψεις στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, οι βανδαλισμοί σχολικών κτιρίων, οι προγραφές καθηγητών πανεπιστημίου που αντιστέκονται στην αυθαιρεσία των κλειστών ΑΕΙ, η καθημερινότητα που διαταράσσεται ολοένα και περισσότερο με συνεχόμενες κινητοποιήσεις, η ανεργία που φτάνει ή και ξεπερνάει το 20%, το κοινωνικό κράτος που διαρκώς συρρικνώνεται (όχι το κράτος - πατερούλης ούτε το κράτος της ασυδοσίας, των προνομίων και της συναλλαγής), τα μέτωπα που μαίνονται ανάμεσα σε ομάδες εργαζομένων, η αιματηρή φοροκόπωση και η ανθηρή φοροδιαφυγή, οι ανυποχώρητες «αλήθειες», οι αθεράπευτες αδυναμίες και ανεπάρκειες όχι μόνο του πολιτικού προσωπικού, αλλά και της κοινωνίας.
Η «ελληνική τραγωδία» σε εξέλιξη. Κάποιοι αντέχουν περισσότερο την αμείλικτη πίεση, κάποιοι λυγίζουν. Πώς υποδέχεται και πώς περιθάλπει μια αλαφιασμένη χώρα, που καθημερινά βιώνει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη ανατροπή σταθερών και δεδομένων, τον ψυχικά ασθενή; Τον αντιλαμβάνεται έγκαιρα, τον στηρίζει ή τον εγκαταλείπει στη δίνη των καιρών; Πόσο λεπτή ή πόσο διακριτή είναι η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην κόπωση, στην παραίτηση, στην κατάθλιψη, στην αυτοκτονία; Θυμός, απόγνωση, αφόρητος ψυχικός πόνος. Πώς ανακουφίζονται σε περίοδο μεγάλης οικονομικής κρίσης όπου κανείς δεν παραμένει αλώβητος ή ανεπηρέαστος;
Η ψυχιατρική βοήθεια είναι η μία πλευρά, που ανήκει στους ειδικούς. Για να παρασχεθεί βοήθεια βέβαια θα πρέπει πρώτα να αναζητηθεί. Όταν όμως τα ποσοστά των αυτοκτονιών αυξάνονται τόσο, μάλλον συνδηλώνεται η απόσυρση, η απομόνωση, η απόκρυψη ή η μεταμφίεση του προβλήματος, ακόμα και η εγκατάλειψη.
Σε μια συντεταγμένη κοινωνία, στην οποία η συνοχή δεν έχει διαρραγεί, ο κλονισμένος ψυχικά άνθρωπος βρίσκει αναφορές και σταθερές, συμπαραστάτες και συνομιλητές. Στην Ελλάδα, η ψυχανάλυση ή η ψυχοθεραπεία αντιμετωπίζονται ακόμη με καχυποψία και δεν έχουν απαλλαγεί από το στίγμα της νόσου. Ο πουριτανισμός, οι παλινδρομήσεις και η περίσσεια αυστηρότητα που εντάθηκαν με την κρίση, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια στην αγάπη, στην αλληλεγγύη και στην επικοινωνία. Αν δεν κοπιάσουμε να διαπεράσουμε το τείχος καχυποψίας και επιθετικότητας που μας χωρίζει και μας περιθωριοποιεί, όχι μόνο από τον υπόλοιπο κόσμο αλλά εγκαθιστά και εσωτερικά σύνορα, εντός της κοινωνίας, εντός της πόλης, η οπισθοδρόμηση θα έχει συντελεστεί. Και η «ελληνική τραγωδία» δεν θα έχει τέλος.
Μαρία Κατσουνάκη, εφημερίδα «Καθημερινή»
